نماد چیست؟ آیا فرش ایرانی یک اثر هنری نمادین است؟ آیا امکان رمز گشایی، نماد و نشانه شناسی در فرش ایرانی وجود دارد؟ نمادشناسی فرش ایرانی چه اطلاعاتی را آشکار می کند؟ برای نماد شناسی فرش به چه اطلاعاتی احتیاج داریم؟
نمادشناسی فرش، اولین قدم برای شناخت هویت فرش ایرانی است. نشانه شناسی فرش ایران یک راه میانبر و سریع برای رمزگشایی نقوش است. فرش ایرانی مفهومی نمادین از باغ بهشت است. به طور مثال در نمادشناسی قالی ایرانی نقش ترنج و ماهی نمادی از حیات و زندگی و نقوش اسلیمی -ختایی معنایی از گلها و درختان بهشتی اند.
شناخت مفهوم پنهان شده در آثار هنری همواره یک آموزه لذت بخش است که ما را به سفری اکتشافی در تاریخ جامعه و فرهنگ گذشتگان می برد. فرش ایرانی به عنوان یک اثر هنری نمادین و کهن، گنجینه ای از مفاهیم فرهنگی جامعه، باور، عقیده و … مردم ایران زمین در طول تاریخ می باشد. شناخت نمادها و فرایند تغییر و تکامل آن، پنجره ای جدید از درک این اثر هنری به روی ما می گشاید. در این مقاله با بررسی مفهوم نماد و نشانه های کلی و جزئی فرش ایرانی به آشکار سازی مفهوم نماد شناسی فرش ایرانی می پردازیم.
نمادها مجموعه ای از علائم، نشانه ها، شکل و رنگ هستند که مفهومی فراتر از ظاهر خود دارند. نماد با شکل گیری یک مفهوم قراردادی بین انسان ها به وجود می آید. شکل گیری نماد به صورت تصویری انتزاعی، از دوره غارنشینی آغاز شد. نمادهای ابتدایی الهام گرفته از محیط اطراف، گیاهان، جانوران و طبیعت بودند که به مرور زمان تکامل پیدا کردند و به شکل کنونی خود رسیدند.
فرش و هنر فرش بافی دیرینه ترین شکل هنر ایران زمین است. فرش ایرانی از پیش از دوره ساسانیان توانسته است از تنگناهای تاریخ عبور کند و به امروز برسد. اصالت و زیبایی بصری به فرش ایرانی هویت بخشیده است. طراحی، نقوش، شکل گره و بافت، رنگرزی و … ویژگی های متفاوت و اصیل فرش ایرانی را به وجود می آورند و مفاهیم هنری، فرهنگی و فلسفی جالبی را خلق می کنند. فرش ایرانی با ویژگی های منحصر به فرد خود توانسته است جایگاه هنری والایی در سطح جهانی به دست بیاورد.
برای شناخت بیشتر فرش ایران و قدمت فرش ایرانی مقاله “تاریخچه فرش ایرانی” را مطالعه نمایید.
جایگاه فرش ایرانی در هنر زبانزد خاص و عام است. فرش ایرانی با ویژگی های یگانه خود توانسته است یک الگویی برای بافنده های دیگر کشورها تبدیل شود. تنوع فرش های ایرانی به گونه ای است که هر فرش مفهوم و روایتی مجزا دارد اما با نگاهی کلی می توان برخی از ویژگی و فصل های مشترکی را در بین فرش های ایرانی با طرح و نقش های متفاوت پیدا کرد. ویژگی های مشترک فرش ایرانی عباتند از:
رنگ آمیزی فرش ایرانی وابسته به موقعیت جغرافیایی، عواطف و احساسات بافنده در هر منطقه متفاوت است. هنرمندان قالیباف به رنگ شناسی آگاه بودند و عموما در فرش ها از رنگ های زنده و متضاد استفاده می کردند. انتخاب رنگ در فرش ایرانی خود یک مفهوم و پیام است. در ادامه به مفهوم شناسی برخی از رنگ های به کار برده شده در فرش ایرانی می پردازیم.
رنگ قرمز: نماد شادی و هیجان ، لذت، زیبایی، شجاعت و جسارت ، شانس و اقبال است.
رنگ سبز : نماد بهشت، تقدس، رویش و بهار است.
رنگ قهوه ای: نماد باروری و حاصلخیزی است.
رنگ زرد، طلائی: نماد جلال و قدرت است.
رنگ آبی: نماد اطمینان، اعتماد و تعهد است.
رنگ نارنجی: نماد فداکاری، ایثار، پارسایی و فروتنی است.
رنگ سفید: نماد پاکی، صلح و آرامش است.
رنگ مشکی: نماد رمز و راز و ناشناخته ها است.
تقارن از بارزترین ویژگی هنر ایرانی است. تقارن یکی از ویژگی های فرش ایرانی است که بعد از شکل گیری اسلام در ایران پدیدار شد. تقارن در هنر و معماری ایرانی، کاشی کاری و طراحی و بافت فرش رعایت می شود. رعایت تقارن در اثر، احساس تعادل و پایداری را ایجاد می کند.
حاشیه در ترکیب بندی اکثر فرش های ایرانی کاربرد دارد. حاشیه در فرش مانند قاب عمل کرده و با ایجاد نظم و هماهنگی در ساختار کلی فرش، چشم مخاطب را به مرکز فرش هدایت می کند. فرش های ایرانی اکثراً با حاشیه بافته می شوند، مگر اینکه طرح به صورت سفارشی طراحی شده باشند یا بافت کاشان، اصفهان و کرمان باشند. فرش ایرانی معمولا هفت حاشیه دارد. فلسفه عدد 7 در حاشیه فرش ایرانی، 7 درب محافظ برای جلوگیری از ورود دشمن و اهریمن است. این باور را در معماری باستانی باغ های ایرانی نیز می توان یافت. ابعاد حاشیه هر فرش می تواند متغیر باشد اما معمولاً یک حاشیه پهن اصلی با عرض بیشتر و چندین حاشیه ی باریک بیرونی و درونی دارند که به آنها حاشیه ی محافظ گفته می شود.
در ساختار فرش ایرانی تمامی اجزا و فرم ها به صورت متوازن ترکیب شده اند. رعایت ترکیب بندی باعث هماهنگی در ایجاد تناسب بصری می شود. استفاده ازخطوط افقی، عمودی و اشکال هندسی نقش مهمی در ترکیب بندی و ایجاد هماهنگی و تعادل فرش ایفا می‌کند.
ریچارد اتینگهاوزن ایران شناس مشهور، فرش ایران را با سه ویژگی تجرید گرایی، آرمان خواهی، قوت رنگ آمیزی توصیف می‌کند.
بررسی کلی نماد و نشانه شناسی فرش دستباف ایرانی
فرش دستبافت ایرانی آینه ای تمام نما از انعکاس فرهنگ و باور مردم ایران زمین است. نقوش فرش در هر دوران وابسته به منطقه بافت و هنرمند قالیبافی به صورت نقشی نمادین در بستر فرش، متجلی شده است. شناسایی و شناخت نمادهای فرش دستبافت درکی عمیق از هویت فرش و مفاهیم نمادین آن آشکار می کند. به گفته هیلمن، فرش شناس شرقی، فرش ایرانی تجسمی از بهشت برین است و ایرانیان نقش باغ بهشت را روی زمین مجسم کرده اند. فرش ایرانی با نقوش و آرایه های گیاهی و جانوری نمادی از نعمت های باغ بهشت است که به زیباترین شکل ممکن مجسم می شود. در ادامه برخی از نمادهای فرش ایرانی بررسی شده است.
در مقاله انواع طرح فرش ایرانی می توانید در خصوص طرح های فرش ایرانی اطلاعات جامعی کسب کنید.
دسته بندی انواع نماد در فرش ایرانی
نقوش نمادین فرش ایرانی بر اساس نوع طرح و نقش به چهارگروه اصلی دسته بندی می شوند که در ادامه هر کدام مفصل شرح داده شده است.
دایره کاملترین شکل هندسی است که در همه ادوار و جوامع اهمیت ویژه داشته است. دایره در فرش ایرانی نمادی از اجرام آسمانی، جهان هستی و فرهنگ اسطوره ای ایران زمین است.
فرم های سه گوش به طور متداول در فرش های عشایری دیده می شود. به گفته سیروس پرهام سه گوش یا مثلث نمادی از رشته کوه ها است. در آیین زرتشتی، کوه نشانی از استقامت بوده و مقدس شمرده می شود.
در نماد شناسی فرش ایرانی اشکال چهارگوش یعنی مربع و مستطیل نمادی از فلسفه و خردمندی هستند.
اشکال زاویه دار و ایستا در نشانه شناسی فرش ایرانی، نمادی از مردانگی، روانشناسی، تفکر و نگرش فرهنگی است.
تا پیش از شروع دوره اسلامی نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی حضور نداشتند و پس از شروع دوره اسلامی استفاده از نقش دوار متداول تر است. نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی نمادی از حیات، هستی شناسی و زنانگی هستند.
اشکال شطرنجی نمادی از تلالو آب و کوهستان های آبخیز است.
ستاره هشت پر یا شمسه هشت، نمادی از ستاره و بیان کننده نظم کیهانی است.
چلیپا یا گردونه مهر، نمادی از خورشید، چرخ زندگی، عناصر چهارگانه حیات است.
برای اطلاع از تاریخچه نقش سواستیکا به لینک زیر مراجعه کنید.
نقش بته جزو پرتکرارترین نقوش نمادین در هنر ایران است. بته جقه در پارچه بافی به نقش ترمه نیز معروف است. نخستین نشانه های وجود طرح بته جقه در هنر سکایی و هخامنشی وجود دارد که به شکل بال هما تصویر شده است. هنرشناسان در رمزگشایی معنای نمادین طرح بته، اختلاف عقیده دارند. برخی از هنرشناسان بته جقه را تمثیلی از طرح یک گلابی، آتشدان زرتشت، بادام، مرغی که سرش را در سینه فرو برده است یا زهدان مادر، خانومی که چادر سر دارد دانسته اند. عده ای دیگر بر این باورند که طرح و نقش بته جقه تصویری از گیاهی هندی است و از طریق فرهنگ هندوستان وارد ایران شده است. معروف ترین نظریه بته جقه توصیف می کند که بته جقه در واقع صورت دیگری از “سرو” است. سرو در اساطیر ایرانی نشان انسانی آزاده است که به رغم سختی و فراز و فرود روزگار همچنان محکم و پابرجاست.
اطلاعات کاملتر در خصوص نقش بته جقه را می توانید در مقاله طرح و نقش بته جقه در فرش دریافت و مطالعه کنید.
نقش درخت سرو یکی از محبوبترین درخت های طرح درختی است.
درخت سرو یک نماد مقدس برای ایرانیان است. سرو را به پارسی «شروان» می نامند. نماد سرو نخست از زمان عیلامیان و در ادامه دوره هخامنشیان در آثار ایرانی نمایان شد. سرو، درخت همیشه بهار و همواره سبز است از این رو نمادی از جاودانگی و مقاومت است. درخت سرو در فرش ایرانی نمادی از باغ بهشت است.
در مقاله طرح و نقش درختی در فرش توضیحات کاملی در خصوص طرح درختی در فرش ایران ارائه شده است.
نقش گلدانی از زمان شاه عباس صفوی وارد فرش ایران شد. گلدان در هنر و فرش ایرانی نماد مادر زمین، ایزد بانوی باروری و حاصلخیزی است. طرح گلدانی بر پایه هلالی ماه تصویر می شود. لبه های گلدان معمولا پر از شاخ و برگ است. از جمله معروف ترین طرح های گلدانی می توان به طرح های : گلدانی هزارگل، گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطانی اشاره کرد.
گل شاه عباسی معروف ترین گل در فرش ایرانی است. قدمت گل شاه عباسی که به آن گل انار و گل پنجه پلنگی نیز می گویند، به دوره هخامنشیان باز می گردد. گل شاه عباسی نمادی از خورشید است.
نقش شاه عباسی در دوران صفویه مورد توجه قالیبافان قرار گرفت و رواج فراوانی پیدا کرد، زین سبب اسم شاه عباسی را به خود گرفت. شاه عباسی به طور معمول در ترکیب نقشه فرش به همراه بندهای اسلیمی و ختایی اجرا می شود. از انواع ترکیب های شاه عباسی می توان به : شاه عباسی با لچک و ترنج، شاه عباسی با طرح افشان، شاه عباسی با طرح حیوانی، شاه عباسی شیخ صفی و …اشاره کرد.
واژه اسلیمی برگرفته از واژه اسلام یا اسلامی است. نقوش اسلیمی درواقع ترکیبی انتزاعی و نمادین از پیچ و خم ساقه و برگ گیاهان است. نقش اسلیمی اگرچه فرم مشخصی ندارد و شامل مجموعه ای از اشکال گیاهان و ساقه و … است داری معنی نمادین می باشد و در دسته بندی نماد شناسی فرش ایرانی قرار می گیرد. قدمت اسلیمی به دوران ما قبل تاریخ برمی گردد که بعد از اسلام یکی از اساسی ترین عناصر تزیینی در هنر ایران از جمله کاشی، سفال، تذهیب و کتاب آرایی، معماری و…قرار گرفت.
از انواع نماد اسلیمی می توان به اسلیمی ساده، اسلیمی پیچک دار، اسلیمی برگی، اسلیمی گلدار، اسلیمی دهن اژدی، اسلیمی خرطومی، اسلیمی حیوانی، اسلیمی ماری اشاره کرد.
علت نامگذاری ختایی به طور واضح آشکار نیست. در منابع، ختایی از واژه ختن است. ختایی همچنین متاثر از ورود مغولان و هنر چین به ایران بیان شده است. نقش ختایی، بیشتر از یک نقش و یک سبک است که علاوه بر داشتن معنای نمادین فرم واحدی ندارد و از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. اجزای متفاوت ختایی شامل گل، غنچه و برگهایی است که همواره به همراه نقوش اسلیمی ترسیم می شود. نقوش ختایی بعد از نقوش اسلیمی از اساس تزیینات بسیاری از هنرهای سنتی ایرانی هستند. اجزای تشکیل دهنده ختایی انواع گل، برگ، شکوفه و … است.
ختایی در هنر سنتی ایران شامل انواع غنچه و گل شاه عباسی، پروانه ای و گل هشت و دوازده پر است.
ترنج ترکیبی از نقوش اسلیمی و ختایی است، که به شکل مدور یا چهارگوش در مرکز فرش بافته می شود. به گفته پرویز یساولی، محقق حوزه فرش، طرح ترنج ابتدا در جلد کتب مذهبی به شکل تذهیب وجود داشت و در زمان صفوی با اقتباس از تذهیب به جهان فرش آمد. در باغ فرش ایرانی که تجلی باغ بهشت است، ترنج نماد حوض آب حیات و نقوش اسلیمی و ختایی تمثیلی از گلها و درختان بهشتی هستند.
از انواع ترنج می توان ترنج هندسی، شمسه، ترنج بیرونی، ترنج چهارسر، ترنج دوسر، ترنج شاه عباسی و … اشاره کرد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص نقش لچک و ترنج می توانید مقاله “طرح لچک و ترنج در فرش” را مطالعه کنید.
نقش سنبل در فرش ایرانی نماد زایش و زایندگی است.
نقش زنبق نماد آزادی دینی عقیدتی است. گل زنبق، نمادی از جشن آمردادگان یا مردادگان در آیین ایران باستان است.
نقش گل هشت پر دورنگ در فرش ایرانی نماد چهار فصل سال است.
نقش گل دوازده پر در فرش ایرانی نماد دوازده ماه سال است.
نقش انار در فرش ایرانی نماد حاصلخیزی، برکت و باروری است.
2- نمادشناسی نقوش حیوانی ( پرندگان و چهارپایان)
نقش عقاب ریشه در اندیشه ایرانیان باستان دارد. عقاب نماد فر ایزدی است و به عنوان نماد قدرت در پرچم هخامنشیان مورد استفاده قرار می گیرد. نقش عقاب در هنر پارتی و ساسانی نمادی از ایزد آفتاب است. نماد عقاب در فرش های ایلی و عشایری مفهومی از زندگی دارند.
نقش طاووس به عنوان یک نقش زینتی در بسیاری از هنرهای ایران از جمله معماری، پارچه بافی، گلیم و فرش بافی استفاده شده است. قدمت نمادین طاووس به دوره سکایی ها و قبل از هخامنشیان باز می گردد. مفهوم نمادین طاووس در ایران باستان، حیات و زندگانی است. نقش طاووس در اسلام نمادی از مرغ بهشتی است که وظیفه نگهبانی از باغ بهشت را دارد. طاووس در فرش ایرانی نشانه جاودانگی و حیات پس از مرگ است و به همین دلیل بر این باور بودند که بکارگیری طاووس در فرش باعث طولانی شدن عمر افراد خانواده می شود.
در گروه مرغان پس از طاووس، نماد خروس بیشتر مورد استفاده قرار گرفته شده است. قدمت نقش خروس به دوره ساسانیان باز می گردد. نماد خروس در ایران باستان نمادی از خورشید، خیر و برکت بود که پس از ورود اسلام مفهوم عرفانی به خود گرفت.
سیمرغ پرنده ای افسانه که در هنر و ادبیات ایران حضوری پررنگ دارد. قدمت نقش سیمرغ با بررسی پارچه ها و ظروف عهد ساسانی آشکار می شود. مفهوم نمادین نقش سیمرغ در معنای آتش، آرزو، اقتدار و جسارت، الهـام و انگیزه، امپراتـوری و سلطنت، بردبـاری و شکیبا، بـی پروایی و آزادگی، پاكـی و فروتنی، پیروزی و صبر است.
طرح هراتی یا ماهی درهم نامی برای فرش های متشکل از نقش ماهی است. قدمت نماد ماهی درهم به اواخر تیموری و به شهر هرات بر می گردد و به این سبب “هراتی” نامگذاری شده است. ماهی در سنت ایرانی مقدس و نمادی از حیات و سرزندگی است.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص نقش و نماد ماهی در فرش ایرانی توصیه می شود مقاله “طرح و نقش ماهی در فرش” را مطالعه نماید.
نقش کبوتر نمادی از استقامت، آزادی، پیام رسانی است.
نقش کله مرغی نمادی از ابر و باران زایی است.
نقش قوچ نمادی از انرژی آفریدگار، نگهبانی، قدرت شاهی و پیروزی است.
نقش شیر نماد پیروزی، شجاعت، سلطنت و قدرت است.
نقش اسب نماد باران زایی، مرتبط با ایزد بانو آب آناهیتا است.
نقش اژدها نماد نبرد خیر و شر است.
نقش مار در فرش ایرانی نماد حاصلخیزی و جاودانگی است.
نقش عقرب در فرش دستبافت ایرانی نماد باروری و کامجویی است.
نقوش جانوری در غالب فرش های شکارگاهی متداول است. با مطالعه مقاله “نقش شکارگاه در فرش” می توانید اطلاعات جامعی در خصوص طرح شکارگاه کسب کنید.
نقش مهرابی یا محرابی؟ منشا نقش محرابی یا مهرابی با توجه به شکل نوشتار آن می تواند متفاوت باشد. متداول ترین شکل نوشتار محراب به معنای محل ایستادن امام جماعت یا نمازگزار در مساجد است. نقش محرابی از این سبب نمادی از این مکان مقدر در مساجد است.
نظریه دوم کلمه مهراب را با نوشتاری که از کلمه مهر و آیین میترایی و زرتشتی می آید، بررسی می شود. مهراب در آیین مهر، معبد مهر است.
نقش مهرابی یا محرابی در معنای نمادین استعاره از دروازه ای مقدس به سوی عالم الهی هستند.
از انواع طرح محرابی می توان به نقش ناظم یا حاج خانمی اشاره کرد
که به علت شباهت به طرح های محرابی در این مجموعه قرار گرفته اند.
خیلیی خارق العاده است واقععا یعنی لذتی که در خواندن این مقاله وجود دارد بسیار است در قدم اول در خصوص رنگ ها که واقعا جالب اند و دوم 34 نماد که جالب بودند و از بین آنها شمار های 5 و 6 و 7 و 8 و 14 و 15 و 19 و 18 و 22 و 24 و 25 و 33 و جالب تر بودند و در کل کاملا به صورت جزئی کل فرش را مورد بررسی قرار دادید که بسیار شگفت انگیز می باشد مثل زمانی است که مقالاتی را در خصوص کیهان و فضا مطالعه کنیم، خیلی ممنون از سایت فوق العاده اتون با اماکانات و مقالات هیجان انگیزتون ✨🌷