درخت زندگی یکی از نقشمایه های مهم در اسطوره و فرهنگ جهان است. خاص ترین شکل جلوه این نقشمایه در این ران زمین را می توان در نقش و طرح فرش ایرانی با عنوان طرح فرش درختی مشاهده کنیم. همراه ما باشید تا انواع نقش و طرح درختی را ببینم و بشناسیم.
درخت و نقش درختی یکی از نقشمایه های پرمحتوا و مفهوم در نماد شناسی فرش است.فرش ایرانی، جدا از کاربرد و کیفیت خود، حامل برخی پیام ها و اطلاعات از فرهنگ، باورها، رویاها، اعتقادات، عقاید دینی و مذهبی و … است. فرهنگ و تاریخ فرهنگی بخش جدایی ناپذیر فرش است که از پنجره هنر فرش بافی در تاریخ سفر کرده و به امروز رسیده است. درمیان نقش مایه ها و طرح های مطرح فرش ایرانی که در مقاله ” طرح و نقش اصیل فرش ایرانی ” برای شما شرح دادیم، طرح و نقش درختی یکی از ویژه ترین آنها است.
طرح و نقش درختی، همانطور که از نامش پیداست، نقش درختی مشتکل از شکل درخت و عناصر وابسته به درخت است. در ادامه طرح و نقش درختی و مفاهیم نمادین و فرهنگی آن را ببرسی خواهیم کرد.
درخت معانی و مفاهیم مختلفی در فلسفه، علم، مذهب، اسطوره و هنر دارد. امروزه درخت در هر فرهنگ مفهوم نمادین خاص خود را دارد و یکی از قدیمی ترین و پرکاربردترین ها در هنر ایران و کشورهای دیگر است. تقریباً در همه جای طرح و نقش درخت شهرت و اقبال فراوانی دارد. نقش درخت نشانه ای از اقبال، سلامتی، فال نیکو، سعادت، رشت و تعالی، اصالت است. معنا و مفهوم طرح و نقش درخت در مشرق زمین علاوه بر فال نیک و خوش یمنی دارای تقدس نیز می باشد. نقش درختی روی سفال، منسوجات، نقاشی ها، سنگ نگاره ها، حجاری ها، مفرغ کاری ها و البته نقشه فرش مورد استفاده قرار می گیرد.
درخت و نقش درختی یکی از نقشمایه های پرمحتوا و مفهوم در نماد شناسی است. از مفهوم درخت در ادبیات عامه، اسطوره ها و… وجود دارد که درخت را به زندگی انسان پیوند می زند و ریشه های مشترکی بین انسان و درخت ایجاد می کند. برای مثال در ادبیات از درخت به عنوان یا تعابیری چون جوان، خوش ثمر، سرکش، پرثمر، موزون، سرکش، کهن سال، خزان دیده، خزان رسیده، افتاده و … یاد می شود که همگی صفات انسانی هستند و روشن کننده احترام ویژه انسان نسبت به پدیده ای به نام درخت هستند و درخت را مانند خود موجودی زنده و دارای شعور حساب می کنند. اگرچه در نماد شناسی مسائل فلسفی، علمی، مذهبی مطرح است و اسطوره ها نیز انعکاس خود را به مفهوم نمادین درخت در هر فرهنگ می دهند اما برایند تمام نماد شناسی های درخت و نقش درختی مفهومی به نام «درخت زندگی» است.
اما درخت زندگی چیست و چه مفهومی دارد؟
درخت زندگی کهن ترین گیاه افسانه ای است. درخت زندگی نمادی از جاودانگی و بی مرگی است. درختی که در باغ بهشت و دور از دسترس همگان قرار دارد. قهرمان ها به سفرهای پر چالش برای پیدا کردن این درخت می روند و با خدایان و طبیعت مبارزه می کنند تا با به دست آوردن برگ، میوه یا حتی شیره ی درخت به بی مرگی و رویین تنی برسند. درخت زندگی یا «درخت کیهانی» که در دیانت زرتشت به آن «درخت هوم» و در اسلام به آن «شجره طوبی» می گویند، درختی است که برکت، تولد، تندرستی، قوت، شفا و بی مرگی ارزانی می دارد. شجره طوبی یا همان درخت طوبی در آخرین طبقه آسمان است و شاخه هایش روی زمین پخش شده اند. نقشمایه درخت زندگی اگرچه در فرهنگ های متفات کمی معنا و تصویر متفاوتی دارد اما معنای عمقی و ویژگی های بصری یکسانی دارد. بدنه اصلی تنومند، شاخه هایی در دو طرف تنه درخت و نقش گل های روی شانه ها از ویژگی های بصری درخت زندگی است.
طرح و نقش درخت در هنر و صنعت فرش ایرانی کاربرد فراوانی دارد. نقش مایه های درختی، درخت و اشکال وابسته به درخت یعنی شاخه، برگ و به ندرت میوه، عناصر اصلی تشکیل دهنده نقش هستند. نقش درخت های کاج، سرو، درخت خرما یا نخل، درخت انار جز درختان متداول و پر استفاده در نقشه فرش های ایرانی هستند.
دو مفهوم طرح و نقش از نظر معنا و مفهوم با یکدیگر قرابت دارند و وجه تمایزی نمی توان بین این دو واژه قایل شد. اما وقتی سخن از همین مفاهیم در فرش ایرانی می شود موضوع تغییر شکل داده و این دو واژه هم معنی، مفهومی متفاوت به خود می گیرند. قوانین نا نوشته ای در خصوص فرش ایرانی وجود دارد که این مفهوم تازه در میان آن قوانین نانوشته منزل دارد. هنگام سخن از فرش ایرانی مفهوم واژه “نقش” جزئی تر می شود و “طرح” مفهومی کلی به خود می گیرد. برای مثال هنگامی که ما از نقش درختی صحبت می کنیم منظورمان صرفاً نقشی است که شکل درخت دارد. نقش درخت می تواند در هر ابعاد و اندازه ای و با هر تعداد تکراری، در ترکیب با اشکل و نقوش دیگر به کار برده شود اما طرح کلی فرش، لزوماً “طرح درختی” نباشد.
اما وقتی سخن از طرح درختی در فرش می شود، مفهوم کلی تر شده و اشاره به قالب کلی فرش دارد. این تفاوت دو واژه طرح و نقش در همه ی طرح و نقش های مرتبط با فرش صادق است. در ادامه هم در رابطه با نقش درختی و هم طرح درختی بیشتر خواهیم گفت.
انواع نقش درختی متداول می توان به موارد زیر اشاره کرد.
گاه در بین شاخ و برگ درختان نقشی از پرندگان روب شاخه درخت یا تصویر برخی از حیوانات وحشی و اهلی در حال استراحت یا چرا و … دیده می شود. اگر طرح درختی با نقش حیوانت ترکیب شود، طرح کلی فرش در دسته طرح درختی حیوان دار قرار می گیرد.
گاهی طرح درختی با طرح محرابی تلفیق می شود و طرحی نو با نام طرح درختی محرابی به وجود می آورد. طرح محراب عبارت است از طاقی که در بخش بالایی فرش قرار می گیرد. طرح محرابی می تواند شامل ستون، ستون های تزئین شده یا حتی فاقد ستون باشد. وضوحاَ طرح محرابی پس از ورد اسلام به ایران شکل گرفت. قرار گرفتن طرح درخت در میان محراب که نمادی از معنویت است تداعی باغ بهشت و درخت زندگانی باغ بهشت است.
اگر طرح درختی همزمان با نقش شکارچیانی سوار بر اسب یا پیاده، سربازان در حال شکار، حیوانات وحشی و یا صحنه گرفت و گیر حیوانات باشد، طرح کلی فرش را طرح درختی شکارگاه می نامیم.
اگر در میانه فرش برکه یا حوضی به رنگ آبی یا فیروزه ای باشد، طرح کلی فرش درختی آبنما یا درختی سبزی کاری نامیده می شود. امروزه در فرش درختی سبزی کاری، نشان چندانی از تنه و ریشه ی درخت نمی بینم و تنها تداعی فرش شاخه های پر از گل درختان است که در تصویر غالب شده و طرح درختی آبنما را تشکیل می دهد. طرح درختی آبنما یکی از پرطرفدارترین های نقش درختی است و قدمتی بیش از 90 سال دارد. اولین بار طرح درختی سبزی کاری از منطقه راور کرمان پا به هنر فرش ایرانی گذاشت و امروزه بافندگان کاشان، اصفهان، تبریز، قم و تهران استقبال بینظیری از این طرح می کنند.
طراحی فرش ممکن است به صورتی باشد که چند درخت بزرگ و کوچک در کنار یکدیگر نقش کلی را تشکیل دهند. در این شراط اگر یکی از درختان در ناحیه ی ترنج قرار بگیرد، طرح کلی درختی ترنج دار نام می گیرد.
ترنج فرش چیست؟ برای دریافت پاسخ به مقاله “طرح لچک و ترنج فرش” مراجعه کنید.
نقش درخت سرو یکی از پرتکرار ترین و متداول ترین درخت های طرح درختی است. درخت سرو یک نماد مقدس برای ایرانیان است. سرو را به پارسی «شروان» می نامند. سرو درختی است مخروطی شکل که برگ های سوزنی، بارک و دراز دارد. منحصر به فرد ترین ویژگی درخت سرو همیشه سبز بودن آن است. درخت سرو در برابر شرایط آب و هوایی و باد بسیار مقاوم است و نمادی از ایستادگی، سرسبزی، مقاومت و آزادگی است. باور به مقدس بودن سرو از زمان عیلام، آشور و سپس به هخامنشیان باز می گردد. از نقش سرو در سنگنگاری های تخته جمشید به فراوانی دیده می شود. چنانچه از درخت سرو در طرح فرش درختی استفاده شده باشد، آن طرح، طرح درختی سروی نامیده می شود.
به غیر از فرش های ایرانی، در نقش و رنگ فرش های خارجی نیز این طرح درختی استفاده می شود که نمونه ی آن را می توانید در این لینک مشاهده نمایید.
طرح و نقش درختی از گذشته تا کنون همواره بر روی فرش های دستبافت نقش بسته است. می توان گفت تا چند سال قبل طرح درختی فقط در فرش دستبافت یافت می شد اما امروزه فرش های ماشینی نیز منقش به نقش درختی است. فرش های ماشینی با طرح درختی را می توانید در سبک های کلاسیک، نئوکلاسیک و حتی وینتیج در کلکسیون های فرش بهشتی پیدا کنید. طرح درختی به سبب اصالتی که دارد جلوه ی خاصی به منزل شما می دهد. درخت زندگی احساس سرزندگی، رشد را به خانه ی شما می آورد.
درود بر شما در خصوص مقاله فوق العاده اتون بسیار سپاسگزارم و در حقیقت این نقشه را در اکثر شعب بهشتی مشاهده کرده بودم و از آنجایی که هر فرش افسانه ای شگفت انگیز و واقعی مخصوص به خود را دارند در خصوص این فرش هم کنجکاو شده بودم در قدم اول احسنت که نماد درخت را انقدر زیبا، مقدس و خارق العاده توصیف فرمودید و در قدم دوم مطالبی که در مورد درخت زنذگی و معنای نماد آن توصیف فرمودید. زیرا وقتی در یکی از فروشگاه ها بودم یکی از فروشنده ها از این نقشه از فرش نگارین تعاریف بسیار زیبا و جزئی میکرد و باعث شد که از آنجایی که هر نقشه همچون انسان دارای روح است روح این درخت را حس کنی و به درون نقش رفته و عاشقانه با تمام وجود به آن بنگری و مطلب کامل تر را در این مقاله خواندم که آنقدر زیبا و دقیق توصیف شده است که میتوان با خواندن تک تک کلمات آن را در ذهن تصور کرد و حتی اینکه طرح درختی با نقش درختی فرش ایرانی چه تفاوتی دارد هم جالب بود و انواع نقش درختی بسیار عالی بودند و در کل فرش درخت زندگی واقعا نقشه بسیار خارق العاده است با سپاس فراوان از زحمات شما