فرش های ماهی و ریزماهی طرفداران بسیار زیادی در بازار فرش دارند. ماهی یک طرح و نقش اصیل یرانی است و آنقدر شهرت زیادی دارد که خیلی از طرفداران مستقیماً به دنبال خرید فرش طرح ماهی هستند و اصلا به سبک ها و نقش های دیگر فکر نمی کنند.
طرح و نقش ماهی یکی از معروف ترین و پر طرفدار ترین نقوش ایرانی است. طرح و نقش ماهی تنوع فراوانی دارد اما امروزه تنها چند نقش از این فرش باقی مانده است که هنوز بافته می شود. فرش نقش ماهی درست مانند فرش های دیگر ایرانی سراسر نماد و مفهوم است. در این مقاله ما ضمن بررسی طرح و نقش ماهی و ویژگی های آن به بررسی نمادین این طرح می پردازیم، اما قبل از هرچیزی باید بپرسیم که طرح و نقش ماهی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟
نقش ماهی چه تفاوتی با طرح ماهی دارد؟ آیا طرح و نقش ماهی هر دو به یک معنا هستند؟
نقش و طرح در لغت نامه ی عمومی دارای معانی یکسان می باشند اما مراد ما از “نقش” و “طرح” دو تعریف مجزا هستند. به طور کلی “طرح” به ساختار، فرم و قالب کلی نقشه ی فرش گفته می شود و “نقش” به جزئیات ریز و هر طرح یا نقشه ی فرش گفته می شود.
برای مثال: می توان 10 فرش متفاوت را لچک ترنج نامگذاری کرد که هیچ یک در جزئیات یا همان در نقوش با یکدیگر یکسان نباشند، اما در نهایت قالب تمام آن ها به صورت یکسان لچک و ترنج باشد.
طرح لچک و ترنج فرش را بشناسید.
با توجه به تعریف ارائه شده از طرح و نقش استنباط می شود که ممکن است از شکل ماهی به عنوان یک نقش تزئینی استفاده شود و این به معنای این نیست که آن فرش ماهی نام دارد.
هر نقش و طرحی که شکل و تصویر ماهی را برای ما تداعی کند را ماهی می گوییم. نقش ماهی می تواند در هر کجای فرش و در هر طرح فرش از جمله حاشیه ی فرش، لچک، ترنج، متن، حوض ها و آبگیرها و … بگنجد.
نقوش ماهی که به روی فرش اجرا می شوند به دو سبک هستند:
ماهی های واقع گرا را بیشتر در قالی های تصویری یا تلفیقی می بینیم. ماهی های واقع گرا به صورت نقش و در جزئیات هستند و قالب یا طرح کلی فرش را تشکیل نمی دهند. ماهی های واقع گرا در رنگ ها و اشکال مختلفی بافته می شوند و معنای متفاوتی دارند.
ماهی واقع گرا می تواند نمادی از رشد، باروری، فضای بهشت و خرمی، نشان آمدن بهار و حیات، برج یا صور فلکی ماهی (نماد ماه اسفند) باشند. این نکته را فراموش نکنید که این دسته از فرش ها ابداً طرح ماهی نیستند و طرفاً از نقش ماهی برای تزئین جزئیات آن ها استفاده شده است. در ادامه چند نمونه از نقش ماهی در سبک واقع گرا را در آثار تاریخی باهم می بینیم
طرح کلی این فرش از “فرش تاریخی بهارستان” الهام گرفته شده است. فرش بهارستان نیز با الهام از باغ بهشت آفریده شده بود. این فرش دست بافته ی شمال غرب ایران که احتمالاً در اواخر قرن 18 میلادی بافته شده است. در این فرش جوی های آب با نقش پرنده و ماهی تزئین شده است که خود نشانه ای از باغ بهشت است.
فرش پرز و ابریشم چلسی دست بافته ی شمال غرب ایران است و قدمت آن به 889 هجری بازمی گردد. در سرداب کوچک مرکز فرش دو ماهی سرخ کوچک شناو هستند. فرش چلسی هم اکنوان در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.( عکس 2)
فرش پشمی موج و دریا حدود سال 1079 هجری شمسی در جنوب شرق ایران (احتمالاً کرمان) بافته شده است. فرش موج و دریا نحوی داد و ستد با پرتغالی ها در زمان شاه عباس را به تصویر کشده است. در چهار گوشه ی فرش موج و دریا کشتی، موج و افراد حاظر در منظره را می بینم. در لا به لای امواج دریا ماهی هایی در حال شنا به چشم می خورند.
بارزترین مشخصه ی این فرش دست بافت تبریز نقش درخت زندگانی است. زیر درخت زندگانی یک حوض به چشم می خورد که از رودی سرچشمه گرفته است و دو ماهی در آن قرار دارند. در این فرش ماهی نمادی از حیات و باروری است. قدمت این فرش به قرن سیزدهم هجری باز می گردد. این فرش هم اکنون در موزه فرش ایران نگهداری می شود.
قالی ترنج و حیوانات اواخر سده دهم هجری در کرمان بافته شده است. در ترنج مرکزی، حاشیه ها و کناره های این فرش نقش ماهی های بزرگ و کوچک به چشم می خورد.
ماهی های انتزاعی به ماهی هایی می گویند که نقش و فرم آن ها مستقیماً شبیه ماهی نیست اما فرم و یا رنگ آنها یادآور و تداعی کننده ی ماهی است. احتمال می رود ماهی های انتزاعی بعد از ورود اسلام و ممنوعیت ترسیم و استفاده از اشکال موجودات زنده به وجود آمده باشد. ماهی های انتزاعی نقش های غالب هستند و طرح کلی فرش را تشکیل می دهند از همین رو فرش هایی که ماهی انتزاعی دارند به فرش های ماهی منسوب هستند.
ماهی های انتزاعی بیشتر نقش های هندسی هستند که نسبت به مکان بافته شدن آن نرمی خطوط و رنگبندی آن ها متفاوت است.
برخی اوقات ماهی های انتزاعی به صورت برگ بافته می شوند و آنقدر که تشخیص نقش ماهی بسیار سخت می شود.
نقش های انتزاعی ماهی آنقدر قابلیت بصری بالایی دارند و این سبب شده تا هنرمندان هر منطقه توجه ویژه ای به این طرح داشته باشند و آن را به شیوه ی خود اجرا کنند. همین جذابیت بصری بالا سبب پدید آمدن تنوع بینظری در نقوش ماهی شده است. برخی از این نقوش عبارتند از: ریز ماهی، ماهی درهم، ماهی زنبوری، ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان، ریزه ماهی و طرح های حوض ماهی هستند.
تمام فرش نقش های بافته شده در منطقه هرات را ماهی هراتی می گویند. در واقع “ماهی هراتی” اصطلاحی است که به صورت کلی به نقوش ماهی انتزاعی گفته می شود.
ماهی هراتی از شرق ایران زمین متولد شده است و اصطلاح هراتی به معنای صرفاً شهر هرات نیست، بلکه منظور منطقه ی شرقی ایران است. البته شایان ذکر است که شهر هرات تا سال 1857 متعلق به ایران بود و پایتخت آن خراسان بود.
طرح ماهی هراتی یا همان ماهی درهم گاهی یک ترنج متشکل از شکل ماهی هست و گاهی نیز تمام متن فرش واگیره ای بدون ترنج از ماهی های هراتی است. طرح های ماهی از نظر سبکی به دو دسته تقسیم می شوند:
در ادامه چند نمونه از ماهی های انتزاعی (هراتی و درهم) را با هم می بینیم.
همه ی ماهی های انتزاعی در اصل واگیره هایی تشکیل شده از نقوش ماهی هستند.
1129 هجری شمسی، واگیره ی ماهی به صورت دو ماهی با گلی در میان آنها.
واگیره ماهی هراتی، بافت خراسان به سال 1199 هجری شمسی است. نقوش هراتی با هزاران گل و برگ به صورت منظم پر شده است.
ماهی درهم خراسان ، بافت 1209 هجری شمسی است. نقش این فرش حدود 40 – 50 سال بعد در نقش ماهی فراهان دیده شد.
فرش ایرانی سراسر پر از نماد و مفاهیم است. در مقاله ی “طرح و نقش اصیل فرش ایرانی” گفتیم که نماد بار معنی و مفهوم را به دوش می کشد. برای شناخت و بررسی هر نماد باید فراتر از معنای آن نماد برویم و یا در اعماق آن نماد در جست و جوی معنا و مفهوم آن باشیم.
ماهی در سراسر فرهنگ ایرانی و فرهنگ ها و اسطوری هایی که فرهنگ ایرانی را تحت تاثیر قرار می دهند دیده می شود.
اولین جایی که نماد ماهی به چشم می خورد در ثور فلکی است. ثور فلکی ماهی یا همان برج حوت است. نماد این ثور فلکی دو ماهی هستند که دم های آنها با ریسمانی به یکدیگر گره خورده است.
ریشه ی این نامگذاری و اطلاق نماد هم در فرهنگ ایران باستان و هم در فرهنگ یونان باستان وجود دارد.
روایت ماهی در فرهنگ ایرانی ریشه در یک باور داردو ایرانیان در قدیم الیام معتقد بودند که کره ی زمین بر روی شاخ یک گاو قرار دارد و آن گاو بر پشت یک ماهی قرار گرفته است.
روایت ماهی در فرهنگ یونان از قصه ی آفرودیت و پسرش ارس نشأت می گیرد. طبق افسانه تیفون که درقصد از بین بردن خدایان را داشت در تعقیب آفرودیت و پسر او ارس بود. سرانجام این افسانه آفرودیت همراه با پسرش به رودخانه ای پرید و تبدیل به ماهی شد و ایزد این دو ماهی را به آسمان فرستاد تا در امان باشند.
ماهی نمادی از مادری، باروری، تکوین و حیات مجدد است.
در قرآن (سوره صافات) آمده است که یونس را ماهی بلعید و چون یونس شکر خدا را گفت، ماهی او را به ساحل افکند. اگر چنین نمی بود. در روایتی دیگر موسی و یوشع به دنبال خضر می گشتند و وقتی به دریا رسیدند، ماهی دودی که همراه یوشع بود به معجزه ی خدا حیات یافت و با شنا کردن در دریا یوشع و موسی را به خضر رساند.
یکی از بلایای ده گانه ای که در مصر اتفاق افتاد هلاک شدن ماهی های رود نیل و نا امید شدن مردم از رزق دائمی بود. یکی از خدایان فلسطین که مردمان به او سجده می کردند، بدن انسان و سر ماهی داشت.
ماهی ها در کنار پرندگان با ایزدان جهان زیرین و آیین تدفین پیوند دارد و مظهر امید به رستگاری است. ماهی نمادی از باروری و حیات و نیروی جنسی است. ماهی که در جهت پایین شنا می کند نمادی از حرکت پیچان ماده به درون روح است و ماهی که در جهت بالا شنا می کند نماد آزاد شدن روح است و بازگشت به اصل آغاز است.
فرش های ماهی جزو پرطرفدارترین نقوش ایرانی هستند. فرش های ماهی تنوع زیادی دارند و در رنگ های زیادی به بازار عرضه می شوند. طرح ماهی جلوه و اصالت به خانه ی شما می بخشند.
اگر انتخاب شما طرح ماهی است، همین الان با خیالی آسوده از وبسایت یا فروشگاه های فرش بهشتی تهیه کنید.
با سلام خدمت شما ، بسیار مطالب جالبی بود ، منتها این مطالب منابع دارند؟ اگر دارند منابع آنها از چه کتابی و یا چه افرادی است؟
سلام و درود دوست عزیز
وقت و زمان شما برای ما خیلی ارزشمند هست به همین خاطر تمام مطالبی که اخبار و مقالات منتشر می کنیم از منابع موثقی جمع آوری می شوند.
تعدادی از منابع این مقاله طرح و نقش ماهی فرش نیز به شرح زیر است:
1) کتاب “نماد و نشانه شناسی در فرش ایران” نویسنده محمد افروغ
2) کتاب “افسانه جاویدان فرش ایران” مولف محمدجواد نصیری
3) کتاب “قالی ایرانی” نویسنده ادواردز سیسیل
4) کتاب “هویت ماهی در فرش ایرانی فصلنامه گل جام” محبوبه الهی