نام نقوش "لچک و ترنج فرش " برای بسیاری غریب به نظر می رسد ،اما با دیدن این نقوش حرارتی به گرمی ریشه های مشترک در ما ایجاد می شود.این نقوش غریب و آشنای اصیل یکی از پرکاربردترین و پررمز و رازترین نقوش ایرانی هستند.در این مقاله به طور کامل نقوش لچک و ترنج را رمز گشایی خواهیم کرد.
تاریخ ایران زمین چه قبل و چه بعد از اسلام سرشار از نماد و اسطوره ها است و “هنر” بکرترین بستر برای بررسی اسطوره است.
همانطور که پیشتر در مقاله ی ” نقش فرش شکارگاه ” آداب و آیین پیشینیان ایران زمین را بررسی کردیم،در این مقاله نیز قصد داریم با بررسی “نقش لچک و ترنج فرش” یکی از نمادین ترین نقوش فرش ایرانی را بررسی کنیم.
برای درک بهتر مفاهیم نماد شناسی و ارائه ی تعاریف کلی و جزئی از نقوش لچک و ترنج، اول باید یک درک کلی نسبت به فرم این نقوش داشته باشیم.
همانطور که از نامش پیداست، نقوش لچک ترنج ،از دو بخش اصلی “ترنج” و “لچک” تشکیل شده اند. کُلاله ،کتیبه دو بخش فرعی و قابل حذف از این نقوش هستند.
در فرهنگ نامه ی دهخدا “ترنج” نقش گلی بزرگ و مدور یا چندگوشه است که در مرکز قالی بافته می شود.در بخشی دیگر از دهخدا از عبارت “ترنج زر” کنایه از آفتاب عالم تاب است. در فرهنگ عمید هم به مفاهیمی با همین محتوا اشاره شده است،با این تفاوت که فرهنگ عمید به استفاده “ترنج” در تذهیب نیز اشاره کرده است.
نقش ترنج یا ترنج فرش یا شمسه ی فرش ،به نقشی گفته می شود که به طور معمول در قسمت مرکزی فرش قرار دارد. ترنج می تواند دایره،بیضی ،لوزی و چارگوش ،بادامی شکل یا چند پر باشد.
اندازه ی ترنج در فرش های نقاط مختلف متفاوت است. ترنج در فرش های بافت تبریز،هریس و مشهد،بزرگ و در فرش های مناطقی مثل : اصفهان،کاشان،نائین و آباده ابعاد ترنج کوچکتر است.
واژه ی لِچَّک (lecchak) در گویش گن آبادی به معنای روسری و سربند است. در لغت نامه ی دهخدا از لچک به عنوان چارقد سه گوش کوچک یاد شده است.
واژه ی لچکی نیز به معنای سه گوش یا همان شکل مثلث است.
لچک در نقش فرش نیز به حاشیه های مورب در چهار گوشه ی فرش گفته می شود که با حاشیه ی فرش، شکلی شبیه به یک مثلث را تشکیل می دهد.
لچک در واقع یک چهارم از ترنج یا همان شمسه ی اصلی یا مرکزی است.نقش لچک می تواند با ترنج هماهنگ یا مشابه آن باشد اما طراحان عموماً لچک های متفاوت با ترنج را ترجیح می دهند.
در بالای ترنج مرکزی غالباً دو کُلاله یا سرترنج بافته می شود.طراحان فرش در اصطلاح به آن شمسه نیز گفته می شود.
در بعضی از نقشه ها،تعداد شمسه یا کلاله ها زیاد است و تمامی محیط اطراف ترنج را در بر می گیرند.
برخی از کلاله ها شکلی ترکیبی از بیضی و لوزی در واقع بیضی با دو سر تیز یا به شکل خربزه دارند که در اصطلاح به آن ترنج خربزه ای نیز گفته می شود.
قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی یکی از زیباترین فرش های دوره ی صفویه است.بافت این قالی پشم و ابریشم،سه سال و نیم زمان برده است.در هر یک متر مربع از قالی اردبیل 517000 گره وجود دارد.ترنج قالی اردبیل 16 کلاله یا ترنج خربزه ای دارد.
لچک این قالی نیز یک چهارم ترنج آن است.
ما بین نقش ترنج و سرترنج گاهی قاب هایی بافته می شود که به آن کتیبه می گویند. در این کتیبه ها نام اشخاص (بافنده ی قالی،سفارش دهنده ی قالی و …) نقش می بندد.
اولین و قدیمی ترین تاریخ مستند از نقوش لچک ترنج مربوط به دوران صفویه می شود.
همانطور که پیشتر در مقاله ی ” تاریخچه ی فرش (بخش دوم) ” به این موضوع اشاره کردیم، عصر صفوی ،شروعی دوباره برای فرش ایرانی بود و نقش لچک ترنج نیز مانند بسیاری از نقوش دیگر در این دوران طلایی بازآفرینی یا آفریده شد.
شاه اسماعیل صفوی جمعی از هنرمندان مینیاتور و تذهیب کاران (تذهیب : هنری که به تزئیین و صفحه آرایی کتب می پردازد) را برای بازآفرینی و ترسیم نقشه ای قدیمی و جدید فرش گرد هم آورد و نقش لچک و ترنج آفریده یا بازآفرینی شد.
شباهت نقوش لچک ترنج با تذهیب این سوال را در ذهن ها پررنگ تر می کند که:
آیا نقوش لچک و ترنج از ریشه در هنر تذهیب دارند ؟یا بلعکس پیشتر از تذهیب وجود داشته اند و با هنر تذهیب ریشه در نقشه ی لچک و ترنج دارد؟
شاید نتوان به صورت قطعی پاسخی به سوالات بالا داد و مشخص کرد که این نقوش ابتدا روی جلد کتاب ها بوده است و بعدها قالیباف ها با الهام از این نقش شروع به بافتن آن رویی فرش کردند یا بلعکس فرش ایرانی یک ایده ی بکر برای نقش بستن روی جلد کتاب ها بوده است.
وجود برخی از کتب به جا مانده از پیش از دوران صفویه با صفحه آرایی لچک و ترنج و عدم وجود فرش هایی با این نقوش این فرضیه را تقویت می کند که نخستین بار این نقوش توسط تذهیب کاران خلق شده و مورد استفاده قرار گرفته اند.
اما آنچیزی که بدیهی و مشخص است وجود ریشه های مشترک میان نقوش تذهیب و نقش لچک و ترنج است.
هر نقش اصیل برخواسته از یک فرهنگ است.این جمله به این معناست که نقوش فقط جنبه ی تزئینی ندارند و در پس هر نقش یک باور،ارزش،هویت جغرافیایی و … وجود دارد.
اما خود باغ های ایرانی بر چه اساس و باوری شکل گرفته اند؟ باغ های ایرانی در واقع نمادی از بهشت برین هستند،بهشتی که همه ی ادیان آن را با رودها و حوض های جار پر از آب و نعمات گوناگون توصیف می کنند.مکانی برای دریافت پاداش الهی و آرامش روح توسط خداوند ساخته شده است.
معماران ایران نیز با الهام از باغ بهشت یا همان فردوس،باغ های ایرانی را ساختند.باغ ایرانی مکانی برای آرامش روان و استراحت مراقبه و خلوت عرفانی هستند.
باغ هایی پر از گل و گیاه و حوض های پر از اب که نماد رودهای بهشت است و درختان میوه و درختان همیشه سبز که در همه ی ساعات روز سایه ای مطلوب برای استراحت می سازند.
ایجاد شدن تغییراتی در ساختار اولیه ی هر نقشی اجتناب ناپذیر است.نقش لچک و ترنج فرش نیز از این تغییرات دور نمانده است.
طرح و نقش لچک ترنج فرش بی شک پر استفاده ترین نقش مورد استفاده در صنعت فرش است.نقش لچک و ترنج هم به لحاظ ساختاری بسیار همخوان با ذائقه ی ایرانی است و هم نگاهمان به دیدنش عادت کرده است.
لچک و ترنج توانسته است تا امروز پرطرفدارترین نقش ایرانی بماند و یکی از اولین نقشه هایی باشد که هر طراح جوانی یک طرح مدرن را بر اساس آن اجرا می کند.
نقش لچک و ترنج فرش در انواع نقش،رنگ و سبک هم به صورت دستبافت و هم به صورت ماشینی بافته می شود.حتی می توان گفت تنوع طرح و سبک لچک و ترنج در فرش های ماشینی بسیار بیشتر از فرش های دستبافت است.
لچک و ترنج نقشی است که هیچگاه از آن خسته نمی شوید،حتی اگر طرفدار چیدمان مدرن هستید می توانید از نقوش لچک و ترنج فرش مدرن تر یا نئوکلاسیک منطبق با چیدمان خود استفاده کنید.
باغ حیات شما پر گل،زندگی شما پر نعمت و فرش شما بهشتی باشد.
نظرات شما