فرش گلدانی چیست؟طرح گلدانی از چه زمانی رایج شد و چه روندی تا به امروز طی کرده است؟ گلدان در هنر و باور مردم ایران چه جایگاهی دارد؟ فرش با طرح و نقش گلدانی چقدر طرفدار دارند؟ در این مقاله به مطالعه انواع طرح گلدانی در فرش و چگونگی ورود طرح و نقش گلدانی به فرش ایرانی می‌پردازیم.
گل و گلدان از نقوش تزیینی فرش ایرانی هستند. نقش گلدان در فرش دستبافت و ماشینی در متن و حاشیه دیده می شود. نقش گلدانی برای اولین بار در پیکره های آشوری دیده شد و پس از آن در عصر صفوی در فرش ایرانی نقش بست. نقش گلدانی در بسیاری از مناطق مختلف ایران در ترکیب با انواع نقوش فرش بافته می شود. نقش گلدانی تا امروز نیز جایگاه خود را در فرش ایرانی حفظ کرده و در سبک های مختلف، به صورت ماشینی و دستبافت مشاهده می شود. ترکیب گلدان با انواع نقوش و طرح فرش ایرانی از ویژگی های این طرح است. از انواع طرح فرش گلدانی بند اسلیمی، گلدانی ختایی، گلدانی محرابی، گلدانی حاج خانمی، گلدانی سراسری و… می توان نام برد.
طرح و نقش گلدانی شامل نقش گلدان در اندازه کوچک و بزرگ بر روی فرش است. هر گلدان سرشار از گل، شاخ و برگ است که در مواردی با نقش پرنده همراه می شود. طرح گلدانی بیشتر به عنوان یک طرح ذهنی و انتزاعی توسط بافندگان بر روی فرش نقش زده می شود. نقش گلدان ها گاه با آرایه های تزئینی چون گل، شاخه، برگ و حتی گاهی نقش درخت پر می شود. استفاده از نقش سرو در میان انواع درخت، متداول ترین نقش درخت به کار برده شده در فرش هایی با طرح گلدانی است. طرح گلدانی در فرش می تواند به صورت منفرد یا به صورت قرینه و واگیره به دنبال هم ردیف شود. طرح های گلدانی امروزه به صورت واقع گرایانه تر تصویر می شوند.
واگیره کوچکترین جزء یک نقش است که با تکرار و در کنار هم قرار گرفتن آن در سرتاسر زمینه، طرح کلی فرش را ایجاد می کند. برای اطلاعات بیشتر می توانید مقاله “نقش فرش واگیره یا بندی” را مطالعه نمایید.
طرح گلدانی، نقش اصیلی در هنر ایران است که به سبب تقدس و زیبایی همواره مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است. از کاربردهای نقش گلدانی در آثار هنری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
هرگاه نقشی از گلدان در متن یا حاشیه فرش بافته شود به آن فرش با نقش گلدانی می گویند. در برخی فرش ها، نقش گلدانی بزرگ در مرکز فرش و یا قرینه در گوشه های فرش قرار می گیرد. این دسته فرش ها، فرش با طرح گلدانی نامیده می شوند.
قدمت استفاده از نقش گلدانی در آثار هنری به دوران ایران باستان می رسد. نقش گلدان اولین بار در دوره عیلامیان (ایلامیان) مشاهده شده است. اما در دوره صفویه و علاقه شاه عباس چهارچوب مشخصی بخود گرفت و به عنوان گلدانی نامگذاری شد. فرم گلدان ها در فرش تحت تاثیر گلدان های وارداتی عصر صفوی و گل های بکار گرفته ترکیبی از گل های طبیعی هستند. در زمینه فرش های گلدانی اغلب یک یا چند گلدان به صورت قرینه قرار می گیرند. اطراف گلدان ها با نقوش متنوعی از شاخ و گل و برگ پر شده و فضای خالی فرش را پوشش می دهند. ترکیب طرح گلدانی با طرح های مختلف فرش، انواع سبک فرش گلدانی را تشکیل می دهد که در ادامه به آن پرداخته می شود.
آرتور پوپ عقیده دارد اصل طرح گلدان از جوشقان آمده و متعلق به آرامگاه شاه عباس در قم است.
طرح گلدانی در فرش ایرانی به صورت شهری و روستایی به اجرا در می آید. نقش اصلی فرش های گلدانی، گلدان هایی در اندازه های مختلف اند و زمینه فرش را پر می کنند. آرایه های تزیینی متفاوتی در ترکیب طرح گلدانی دیده می شود که از جمله می توان نقش گل شاه عباسی، نقش گل فرنگ، انواع نقوش اسلیمی و ختایی و…نام برد.
طرح گلدان در آیین و باور ایران باستان تداعی کننده مفهوم باروری و حاصلخیزی است. گلدان در باور جهانی تمثیلی از زمین و تولد انسان از زمین است. نقش گلدان معمولا بر یک پایه هلالی شکل قرار می گیرد. قرار گرفتن گل و گیاه داخل گلدان، نماد درخت بهشتی و وفور نعمت است. اسلیمی هایی که از لبه گلدان آویخته می شوند شاخه های درخت نخل را مجسم می کنند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص نماد گلدان در باور جهانی به این لینک مراجعه کنید.
فرش طرح گلدانی در ده طرح تقسیم بندی می شود. از جمله انواع طرح گلدانی در فرش دستباف ایرانی عبارتند از:
نقشه فرش گلدانی اسلیمی متکی بر طرح گلدان و اسلیمی است. در این گروه نقش گلدان در دو جهت زمینه فرش قرار می گیرد و همراه با نقوش اسلیمی، شاه عباسی و گل فرنگ در سرتاسر فرش گسترده می شود. قالیچه های گلدانی اسلیمی از زیباترین فرش های دستبافت دوره صفوی بودند که اغلب در اصفهان بافته می شدند.
در طرح گلدانی ختایی، مجموعه گل های ختایی و گلدان اساس نقشه را شکل می دهند. در طرح گلدانی ختایی گلدانی بزرگ در وسط قرار می گیرد و انواع ختایی به ویژه گل شاه عباسی، بته، غنچه و برگ با خطوط منحنی و موزون به هم متصل می شوند. فرش طرح گلدانی ختایی بیشتر در کرمان، تهران و کاشان بافته می شود.
طرح گلدانی لچک ترنج شامل تلفیقی از گل، گلدان، لچک و ترنج است. در نقشه فرش های گلدانی لچک ترنجی، علاوه بر نقوش بکار رفته در فرش گلدانی، طرح های لچک، ترنج، سرترنج، اسلیمی و ختایی و… نیز به متن فرش اضافه می شود. در طرح گلدانی لچک ترنجی طرح گلدان غالبا داخل لچک و یا به صورت سرترنج در زمینه فرش قرار می گیرد. فرش های گلدانی لچک ترنجی علاوه بر مراکز شهری در روستاها نیز بافته می شود.
لچک ترنج از جذابترین و محبوبترین طرح های فرش ایرانی است. در مقاله “طرح لچک ترنج در فرش” به معرفی این نقش پرداخته شده است.
طرح گلدانی محرابی بر اساس طرحی تلفیقی از محراب مساجد و گلدان شکل گرفته است. در زمینه فرش های گلدانی محرابی، طرح گلدانی پر گل در مرکز قرار می گیرد و گاهی شاخه های آن تمامی زمینه فرش تا بالای محراب را پر می کند. در بعضی از ترکیب بندی ها طرح گلدان و محراب در کنار طرح قندیل و ستون نقش می بندد. نقشه گلدانی محرابی، از معروفترین طرح گلدانی است که عمدتا در شهرهای اصفهان، کاشان و قم بافته می شد.
تا چه اندازه با طرح محرابی آشنایی دارید؟ برای شناخت این نقش مقاله “فرش طرح محرابی” را مطالعه نمایید.
طرح گلدانی حاج خانمی از یک گلدان بزرگ در وسط، و چهار گلدان کوچک در اطراف گلدان بزرگ تشکیل می شود. نقوش گل، داخل گلدان های کوچک شبیه میوه کاج و داخل گلدان بزرگ به شکلی کنار هم قرار گرفته اند که فرمی مثلثی را شکل می دهند. در گونه ای از طرح های گلدانی حاج خانمی طرح گل، با طرح پرنده می آید. اصطلاح طرح حاج خانمی به دلیل ارج نهادن به بانو جهان آرا، احیاگر فرش قشقایی شیراز نامگذاری شده است. نقشه طرح حاج خانمی غالبا به صورت لچک های بهم پیوسته بوده و معمولا در شهرهای نائین و کاشان بافته می شدند.
فرش هزار گل یا ناظم یکی از گونه های طرح حاج خانمی است. ناظم یا هزار گل، نقش ایوانی است که دو درخت سرو به صورت قرینه اطراف آن قرار دارد و درگاهی به سوی باغ بهشت است. در خصوص منشا پیدایش نقش ناظم دیدگاه های متفاوتی نقل شده است. بعضی از کارشناسان نقش هزار گل را برگرفته از هند، و برخی ترکیبی هندی – ایرانی بیان می کنند. طبق دیدگاه مشترک بیشتر محققان، مبدا پیدایش فرش هزارگل عشایر فارس هستند. نقش ناظم در هر دوره با طرح های متنوعی از شاخ، برگ، گل، بته و سرو بافته می شدند.
به گفته پروفسور پوپ و استاد سیروس پرهام فرش ناظم فرشی با بافت فارسی است. فرش ناظم، از پارچه های ابریشمی یزد الهام گرفته شده و به سبب همسایگی یزد و فارس به عشایر فارس راه یافته است.
طرح ظل السلطان شامل گلدانی پرگل به همراه پرنده است که به صورت واگیره در متن فرش تکرار می شود. طرح های این دسته از فرش های گلدانی برگرفته از نام ظل السلطان پسرناصر الدین شاه و حاکم اصفهان است. طرح ظل السلطان در شهرهای مختلف ایران از جمله قم، نائین، ورامین، شهربابک، آباده و تبریز بافته می شد.
در طرح گلدانی سراسری طرحی از یک گلدان به صورت متوالی تکرار، و سراسر متن فرش را می پوشاند. در حاشیه فرش نیز همان طرح گلدانی به همان شکل یا اندکی تغییر نقش می بندد.
طرح زمینه این نقشه، گلدانی سرشار از گل و بوته های متنوع در یک طرف فرش است. در طرح گلدانی یک طرفه هر گاه در جهت معکوس به آن نگاه شود، طرح به صورت وارونه دیده می شود. نقشه گلدانی یک طرفه در قم، کرمان و خراسان بافته می شود.
در طرح گلدانی دو طرفه، ترنجی پر از گل در وسط قالی نقش مرکزی را ایفا می کند. در دوطرف ترنج دو گلدان قرار می گیرد و فضای زمینه با انواع اسلیمی و ختایی پر می شود. طرح گلدانی دو طرفه در قم، کرمان و خراسان بافته می شود که تنوع در طرح و رنگ در هر کدام دیده می شود.
طرح گلدان از نقوش اصیل و سنتی ایران است. فرش های اصیل ایرانی همیشه طرفداران منحصر به فرد خود را دارند. نقش گلدان در فرش های دستباف بر اساس تخیلات بافنده تنوع فراوانی داشت. در نقشه فرش های امروزی طرح گلدان واقع گرایانه تر و اغلب به صورت آرایه ی تزیینی نمایان می شود. نقش گلدان به ویژه در فرش های لچک ترنجی همراه ترنج و سرترنج، و در فرش های خشتی به همراه نقوش پرندگان بافته می شود. نقش گل و گلدان تجسمی از باغ بهشتند که فضایی دل انگیز از باغ بهاری را به خانه ما آورده و به دکوراسیون منزل نشاط می بخشند. اگر برای منزل خود به دنبال فرش متفاوت و غیر قرینه هستید، فرش گلدانی یک طرفه می تواند انتخابی متفاوت باشد. فرش با طرح گلدانی با دکوراسیون کلاسیک هارمونی دارد و در چیدمان مدرن نیز فضایی شاد و شکیل ایجاد می کند. نمونه های فرش گلدانی را می توانید در کلکسیون های هرمز، تبریز، نگارین و شهرزاد مشاهده کنید.
سلام حالتون خوبه در خصوص مقاله اتون واقعا یکی از زیباترین ها بود زیرا به قدری لذت بخش است که بایستی 2 بار خوانده شود لذا احساسی آرامش بخش را در شخص القا خواهد کرد و خیلی جالب و پر مفهوم از منظر بنده می باشد خیلی ممنون از لطف شما 🌺