طرح محرابی یا مهرابی؟ ریشه نقش محراب در فرش محرابی یا مهرابی چیست؟ چه عاملی سبب شکل گیری طرح محرابی در فرش شده؟ محراب مسجد چه ارتباطی با فرش محرابی دارد؟در مقاله پیش رو توضیحات کاملی از پیدایش فرش محرابی، ویژگی ها، کاربرد و انواع طرح فرش محرابی می پردازیم و روایتی از ورود محراب به فرش را شرح می دهیم.
باورهای دینی از مولفه های شکل گیری آثار هنری اند. فرش با نقش محرابی از عقاید مذهبی در زندگی ایرانیان سرچشمه می گیرد. محراب از عالی ترین نمادهای مذهبی است که ارتباطی عمیق با آیین و باورهای دینی ایرانیان دارد. قدمت ساخت محراب به دوران باستان و آیین مهرپرستی می رسد. با ظهور اسلام و گسترش هنر و معماری اسلامی محراب یکی از اصلی ترین بخش معماری مساجد و محلی برای اقامه نماز قرار گرفت. طرح فرش محرابی ملهم از محراب مساجد در سجاده های نماز نقش بست و با ایجاد فضایی معنوی برای نمازگزار، در زندگی مسلمانان جایگاه ارزشمندی پیدا کرد. در سالهای اخیر با رشد صنعت فرش ماشینی تولید فرش های محرابی برای مساجد گسترش یافته است. از انواع طرح و نقش محرابی طرح محرابی گلدانی، محرابی درختی، محرابی قندیلی، محرابی کتیبه ای می توان اشاه کرد که در ادامه به طور مفصل شرح داده می شود.
محراب طاق نمایی ستون دار در مساجد است که جهت قبله را نشان می دهد. فرش محرابی یادآور محراب مساجد، جایگاه امام جماعت و سجده گاه نمازگزار است. فرش محرابی متشکل از نقوش شاخ و برگ، گل های شاه عباسی، نقش گلدانی، درختی و …است که تمثیلی نمادین از باغ بهشت را بیان می کند. طرح محراب یکی از انواع طرح های فرش دستبافت ایرانی است که امروزه نیز در خط تولید کارخانجات فرش ماشینی جزو فرش های اختصاصی اماکن زیارتی و مذهبی قرار دارد. از موارد کاربرد سجاده های نماز با طرح محرابی می توان به موارد زیر اشاره کرد
درخصوص پیدایش طرح و نفش فرش محرابی یا قالی سجاده ای نظریه های متفاوتی وجود دارد
نظریه اول: محراب برگرفته از واژه (محراب) به معنای محل جنگ و جهاد (جنگ با شیطان) است.
محراب مکانی مقدس با طاق قوس دار جهت اقامه نماز امام جماعت و نمازگزار در مساجد است. با توجه به تناسب قالیچه های محرابی به اندام نمازگزار گفته می شود منشا طرح های محرابی، محراب مساجد است.
نظریه دوم: نقش مهراب ترکیبی از دو واژه «مهر» و «آبه» متاثر از آیین مهر پرستی به معنی معبد یا خانه مهر است.
به گفته دکتر علی حصوری نقش مهراب به آیین مهر پیوند می خورد و تاریخ این نقش را باید در دوران کهن جستجو کرد. مهراب در واقع مکانی با طاق قوس دار است که مهر (اهورامزدا) گاو را از پای در می آورد.
فرش محرابی یا سجاده ای با ورود اسلام در عصر صفوی ظهور کرد. شهرهای اصفهان، کاشان،در زمان شاه طهماسب از مراکز اصلی بافت فرش های زربافت و ابریشمی بودند. در زمان شاه عباس کرمان محل بافت فرش های ابریشمی بود که عموما با نقوش شکسته و گردان بافته می شدند. از مراکز دیگر فرش محرابی صفویه می توان به قم و تبریز نیز اشاره کرد.
فرش های محرابی با توجه به نوع کاربرد به دو دسته کلی فرش محرابی تزیینی و فرش محرابی سجاده ای تقسیم می شوند که در ادامه شرح داده شده است.
فرش سجاده ای دسته ای از انواع فرش های محرابی هستند که جهت اقامه نماز برای اماکن متبرکه طراحی و بافته می شوند. فرش محرابی سجاده ای دارای ابعاد کوچک 120×80 و 150×90 سانتی متر و به عنوان سجادۀ نماز مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از آیات و احادیث در اطراف محراب فضای نیایش را پربار و نمازگزار را حین نماز وارد عالم روحانی می کند.
فرش های محرابی علاوه بر کاربرد سجاده ای در مواردی نقش تزیینی داشته و برای نشان دادن جهت قبله و کعبه از دیوار آویزان می شدند. با گذشت زمان تحولاتی در طرح و رنگ فرش های محرابی ایجاد شد و کاربرد غیر مذهبی پیدا کردند. از انواع طرح های محرابی تزیینی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
محراب پنجره ای به سوی باغ بهشت است. فرش محرابی انعکاسی از نقوش محراب مساجد است که در زمینه فرش جلوه گر می شود. علاوه بر فرش های سجاده ای که متداول ترین فرش های محرابی هستند، محرابی درختی، محرابی گلدانی، محرابی قندیلی، محرابی کتیبه ای و…از انواع فرش های طرح محرابی به شمار می آید که در ادامه به صورت کاملتر ارائه می شود.
فرش محرابی درختی متشکل از طرح هایی از درخت و درختچه های کوچک و بزرگ هستند، که گاها به صورت منفرد و یا با نقش پرندگان همراه هستند. درخت سرو یا درخت زندگی نقش نمادین باستانی و محبوب ایرانیان است که در بسیاری از آثار هنری متجلی می شود. درخت سرو به جهت پیوند میان آسمان و زمین در میان ایرانیان مقدس شمرده شده و سرچشمه حیات و زندگی است. فرش طرح درختی با نقش سرو که در دوره باستانی بافته میشد به ویژه در دوره اسلامی، مورد توجه بافندگان قرارگرفت و یکی از نقوش پرتکرار فرش های محرابی را تشکیل می داد. در فرش محرابی نقش درخت سرو به همراه نقش گلدانی همراه است که در باور اساطیری نمادی از باغ بهشت اند.
طرح گلدانی رایج ترین طرح فرش محرابی است. در فرش محرابی گلدانی، نقش گلدان به صورت ثابت در مرکز فرش قرار می گیرد و اطراف گلدان را گونه های مختلف تزیینی، نقوش شاه عباسی، اسلیمی، ختایی و درخت سرو می پوشاند.
قندیل برگرفته از آیه 35 سوره نور (الله نور السموات والارض…) به معنی روشنایی و ذات خداوند، و یکی از مهم ترین نمادهای فرش های محرابی است. در کلام پیامبر آمده است: هر کس چراغی را در مسجدی از مساجد خدا روشن کند تا وقتی که نوری از آن چراغ در آن مسجد باقی است، ملائکه و حاملان عرش خداوند برای او طلب مغفرت می‌کنند. فرش های محرابی قندیلی شامل طرح لچک در دو گوشه بالایی فرش، و طرح قندیلی است که از طاق محراب آویزان می شود. زمینه فرش محرابی را انواع گل شاه عباسی، و طرح شاخ و برگ می پوشاند.
تزیینات کتیبه ای در هنر اسلامی جایگاه والایی دارد.گونه ای از طرح های فرش محرابی با نقوش کتیبه ای مزین شده اند .طرح های کتیبه ای شامل: آیات قرآن، اسما حسنی، احادیث، اذکار نماز، صلوات و…هستند. فرش محرابی کتیبه در آفرینش ارتباط عمیق و معنویت نمازگزار نقش بسزایی دارد.
فرش محرابی ستوان دار، شامل دو ستون در دو طرف محراب به صورت قرینه است، که ستون ها نگه دارنده طاق قوسی هستند. ستون در فرش ایرانی نمادی از ایوان و دیده بانی به سوی بهشت است.
نقش ناظم یا حاج خانمی به علت شباهت به طرح محرابی در زیرگروه فرش های محرابی سجاده ای قرار گرفته اند. فرش های این گروه در شیراز فرش ناظم و در بازار تهران حاج خانومی نامیده می شود.فرش ناظم ابتدا توسط عشایر قشقایی و سپس بافندگان صفوی بافته شد.
نمادپردازی از ویژگی های اصلی هنر ایرانی از دوران باستان است، که در دوره اسلامی نیز تداوم یافت. نقوش فرش ایرانی پس از اسلام، پیام آور اندیشه ای دینی و اسلامی است که در فرش هویدا می شود. شاخص ترین مفهوم نمادین در فرش محرابی بهشت برین است و با نقوشی از قبیل گل، درخت،نمادهای مرتبط با آب و نماد نور و روشنایی مانند قندیل و چراغ نشان داده می شود.
هنر ایران در دوره اسلامی با محدودیت های تصویرگری مواجه شد که همین امر سبب شد تا نقوش هندسی نیز جایگاه خود را در هنر اسلامی حفظ کند. نقوش هندسی در هنر و معماری ایرانی اسلامی به ویژه کاشی کاری و گره چینی نقش پررنگی ایفا کرد. تداوم بکارگیری نقوش هندسی به همراه نقوش گیاهی در فرش ایرانی اسلامی دیده می شود.
آرایه های پیامی شامل کتیبه هایی از ادعیه و اذکار هستند. کتیبه در محراب پیام آور دعوت حق و رستگاری است. کتیبه در فرش محرابی غالبا در حاشیه فرش بافته می شوند. آرایه های پیامی در فرش های محرابی به ویژه در دوره صفویه کاربرد بیشتری دارند.
فرش ایرانی علاوه بر ویژگی های نمادین، جذابیت های بصری خود را در طول دوران از گذشته تا به امروز حفظ کرده است. استفاده از آرایه های تزیینی گل، درخت، پرنده، قندیل، اسلیمی و ختایی و… در فرش محرابی فضای عرفانی را برای نمازگزار فراهم می کند.
رنگ سفید در اسلام مفهومی از روشنایی و نور خداوندی است. سفید در فرش محرابی بر فطرت اصیل، ایمان، توحید، هدایت و رستگاری دلالت دارد.
زرد نشانی از ایمان و نورخورشید است. زرد در فرش محرابی نمایشی از عرفان و معنویت است.
سبز رنگی دینی و مذهبی است. در آثار هنری اسلامی رنگ سبز فضایی عرفانی ایجاد می کند و نمادی از اهل بیت، ایمان، بهشت،حیات و معنویت است.
رنگ قرمز در فرش نشانی از پیروزی، شجاعت و شهادت است.
خاکی، یک رنگ خنثی است که احساسات جسمی انسانی را نمایش می دهد. رنگ صندل یا خاکی مفاهیم متفاوتی دارد، از یک سو به معنی زهد و تقوا و از سوی دیگر مفهوم خیانت و نافرمانی انسان را می رساند، بدین سبب نمادی از خیر و شر را تداعی می کند. رنگ صندل همچنین نمودی از انسان فروتن و متواضع است.
رنگ آبی رنگ آسمانی و لایتناهی است. آبی یکی از اصلی ترین رنگ های هنر اسلامی است که به ویژه در معماری اسلامی و صنایع دستی مورد استفاده قرار گرفت. آبی مفهومی از اسمانی شدن، پاکی، لطافت روح انسان و رنگی الهی است.
رنگ مشکی در اسلام مفهومی از، مرگ نفس و یکی شدن است. مشکی رنگ پرده کعبه و رنگی الهی است.
با ورود اسلام از دوره صفویه فرش های طرح محرابی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت. فرش های سجاده ای گروهی از فرش های محرابی دستبافت بودند، که در این دوره برای مسلمانان جهت اقامه نماز بافته می شدند.به مرور زمان با گسترش صنعت فرشبافی، تولید فرش های محرابی نیز افزایش یافت. امروزه انواع فرش های ماشینی سجاده ای، خاص اماکن متبرکه بافته می شود که به فرش مسجدی نیز معروفند. ایجاد نظم و یکپارچگی در صف نماز جماعت از ویژگی کاربردی فرش مسجدی است.
سلام امیدوارم حالتون خوب باشه خیلی ممنون از مقاله فوق العادتون واقعا زیبا و خلاقانه است ✨ و یک مورد دیگه اضافه کنم اینکه بنده چندی پیش در باره مقاله ای دیگری خونده بودم گفته بود وقتی که اسلام به کشور ما اومد مردم با فرش پارسی آشنا شدن و اون اولا نماز خوندن روی فرش پارسی رو به دلیل اینکه با سنت پیامبر تطابق نداشت انجام نمی دادن وبعد که زمان گذشت تجملات بیشتر وارد زندگی و فرهنگ مردم شد و استفاده از جانماز به تدریج مود شد بعد فقها 😶 دیدن چاره ای ندارنو مردم خیلی استقبال میکنن گفتن غیبی نداره با اینکه قبلا میگفتن مکروهه 🤔 بعد اومدن گفتن خب بزار حداقل یه شرایط ویژه ای برای اون تعیین کنیم نمیشه که 🙄 فکر کردن گفتن 🧐 مثلا جانماز نباید دارای طرح و نقشه گل و بوته باشه بلکه باید کاملا ساده حتی طرح حیوانات یا نقشه های از این دست تو جانماز جایز نیست حتی امروز هم اگر به طرح فرش سجاده ای نگاه کنید مثل مسجد پیامبر حسینیه ها مسجد بزرگ و …. سایه تفکرات گذشته اشون رو در طرح هایی که برای فرش کردن مسجد انتخاب کردن هنوز هم پابرجاست 😉
پاینده باشید 🌺