گلیم، یک هنر قدیمی عشایر است و بر خلاف فرش نقشه ندارد و بافنده با ذوق و سلیقه‌ی خود گلیم را می‌بافد، گلیم‌ها کاربردها و سبک های متفاوتی دارند که مفصل از هر کدام در این مقاله می گوییم. همچنین اگر قصد خرید گلیم خوب دارید ، انواع گلیم و کاربردهای آن در طراحی دکوراسیون منزل شما اهمیت بسیاری دارد.
هنرِ بافتن فرش و گلیم ایرانی از گذشته زبانزد همه‌ی جهانیان بوده است.امروزه فرهنگ استفاده از فرش ،به عنصری لازم در همه‌ی سبک‌های چیدمان منازل (دکوراسیون داخلی) تبديل شده‌است.
در سالهای اخیر استفاده از گلیم نیز مانند قالی بسیار متداول و محبوب شده‌است. افرادی که به دنبال سبکی آرام و چیدمانی مدرن و مینیمال هستند؛استقبال زیادی از گلیم‌های ایرانی میکنند.
از این رو در این مطلب به تاریخچه، جنس ،مراکز مهم گلیم بافی و سبک‌های مختلف گلیم ایرانی می‌پردازیم.
اگر خواهان خرید گلیم هستید؛ میتواند از طریق اینستاگرام فرش بهشتی ،سفارش خود را ثبت کنید. یا به یکی از شعب فرش بهشتی مراجعه کنید.
همانطور که در مقاله‌ی تاریخچه‌ی پیدایش فرش، گفتیم؛ نخستین بافته‌های انسان‌ها احتمالا از جنس گیاهان بوده‌است. اما با پیشرفت بشر و پدید آمدن ریسندگی (تولید نخ) انسان‌ها به مرور شروع به بافتن با نخ کردند و در نتیجه نُخستین گلیم‌ها پدید آمدند.
گِليم يا پَلاس به دست بافته‌ای گویند که از تار و پود پشمی تشکیل شده‌است و بر روی دار افراشته بافته می‌شود.گلیم بافته ای بدون پرز و تخت بافت می شود که گلیم و فرش به صورت طبیعی عایقی محکم که در برابر سرما ،گرما و رطوبت می باشد و به سبب این ویژگی در زندگی عشایر که به وجود آورنده و تولید کننده اصلی آن هستند بسیار کاربرد دارد. گلیم‌ها بیشتر و پیش‌ترصرفاَ، به صورت بافت عشاير و روستاها بودند؛اما امروزه گلیم بافی دیگر محدود به عشایر نیست و امروزه حتی به صورت ماشینی نیز بافته می شوند.
کاربرد گلیم و فرش یکسان است اما این دو بافته کاملا با یکدیگر متفاوت هستند.یکی از تفاوت‌های فرش و گلیم در این است که ،گلیم پرز ندارد و مانند فرش خاب دار (سه بعدی) نیست. تفاوت دیگر در نقشه است؛گلیم ها بر خلاف فرش ها اصولا بدون نقشه ی از پیش تایین شده بافته می شوند.البته بعضی از گلیم ها هستند که با نقشه بافته می شوند اما این روش چندان متداول نیست.
گلیم با زیلو و جاجیم نیز متفاوت است و هنگام بافت گلیم از هیچ دستگاه کمکی مانند ماسوره، استفاده نمی‌شود.
گلیم‌ها را میتوان در سایز و رنگ دلخواه بافت و محدودیتی در سایز ندارند. اما گلیم ها به طور کلی نسبت به اندازه فرش های دستباف اندازه کوچکتری دارند و نسبت به قالیچه بزرگتر می باشند و اگر بخواهیم انواع گلیم دستباف را دقیق تر بررسی کنمی، باید گفت:
اکثر گلیم‌ها،هم تار و هم پود پشمی دارند اما وابسته به نوع گلیم و ضخامت مورد نظر، نخ تار میتواند از جنس پنبه هم باشد. همچنین اگر بخواهیم گلیمی نازک‌تر داشته باشیم؛باید پودی از جنس کرک استفاده کنیم.
در رنگرزی سنتی هر منطقه از گیاهان محلی مختص به خود برای رنگ بخشیدن به نخ ها استفاده می‌کند؛در نتیجه اکثر رنگ‌های گلیم گیاهی هستند.
گاهاً پس از اتمام بافته شدن؛ گلیم را با چای و پوست گردو می‌شویند تا رنگ گلیم کهنه‌تر شده و جلوه‌ی بیشتری یابد.
گلیم کاربرد ها متفاوتی دارد و از آن به عنوان فرش ،زیر انداز ،خورجين و حتی لباس استفاده می‌شود.
عشایر به عنوان تولید کننده عمده گلیم، استفاده های گوناگونی از گلیم در زندگی روزمره خود دارند. آنها از گلیم نه تنها به عنوان زیر انداز بلکه به عنوان دیوار پوش ،جل اسب (رو اسبی)،نوار چادر و نمکدان (کیسه‌هایی برای حمل و نقل و نگهداری از مواد مختلف (نمک، گندم، حبوبات و….) استفاده می کنند.
هرمنطقه از ايران گلیم شاخص خود را دارد و گليم ها از نظر سبك قابل شناسايى هستند.اما این ابداً باعث محدوديت طرح گليم نيست.
جالب است که بدانید در بیشتر مواقع بافنده‌ی گلیم ،هيچ نقشه‌ی از پيش تعيين شده‌ای ندارد و به صورت ذهنى و كاملا انتزاعى گليم را مى‌بافد.
در ادامه با مهمترین سبک‌های گلیم و مراکز بافته‌شدن آنها آشنا می‌شویم.
خاستگاه : آذربایجان
.گلیم‌های سومامک مهمترین بافت ایل شاهسون هستند.
. طرح‌های این گلیم‌ها هندسی شکسته است.
۰ از رنگ‌های ملایم برای بافت این گلیم ها استفاده می‌شود.
۰ کمتر میتوان دو گلیم مشابه از ایل شاهسون را دید و این گلیم‌ها تنوع زیادی دارند.
۰ بهترین جل اسب ایران را ایل شاهسون به صورت شش تکه تولید می‌کند.
خاستگاه : لرستان
. لرها گلیم مرعوبیندار می‌بافند.
. طرح‌های این گلیم‌ها ،خاص منطقه‌ی لرستان است.
. رنگ گلیم‌های لری بیشتر سیاه، سبز،آبی و سفید است.
. بهترین دست‌بافته‌ی لرها خورجین‌های بزرگ برای نگهداری اثاث منزل است که برای استحکام بیشتر حاشیه‌های این خورجین‌ها را قالی بافی میکنند.
خاستگاه : کرمانشاه
. گلیم‌های هریسین بنا بر سلیقه،ذوق بافنده و شرایط محیط او بافته می‌شوند.
. گلیم هریسین ،در کل حاشیه و زمینه‌ی خود، نقش‌های ریز و پُر دارد.
. تقریبا هیچ‌جای خالی در گلیم هریسین وجود ندارد.
. در حاشیه این گلیم‌ها از پشم بز استفاده می کنند؛که خاصیت ضد بید دارد.
. رنگ‌های گلیم‌های هریسین عبارتنداز :سفید و سرمه‌ای، سبز و قرمز ، سرخابی(اخیراً).
۰گلیم هرسین ثبت جهانی شده‌است.
*یک نوع گلیم معروف دیگر از بین انواع گلیم در استان کرمان ،گلیم “تلیس”نام دارد که به صورت نقش‌برجسته بافته می‌شود.
خاستگاه : بلوچستان
مردم بلوچ به علت شرایط بد اقلیمی همواره آروزی آب و مزرعه را بر روی گلیم‌ها نقش می زنند.
. طرحِ بافت گلیم بلوچ ،راه راه است و در هر ردیف آن نقش‌های متنوع وجود دارد.
. رنگ‌های گلیم بلوچ عبارتنداز : قهوای تیره،قرمز تند و قرمز روشن ،شتری، آبی سیر ،سبز روشن و زرد است
خاستگاه:شیراز
. ۵ ایل معروف شیراز ‘خمسه’ را تشکیل می‌دهند. بافت ده‌بید در گلیم خمسه رایج‌است.
. معروف‌ترین طرح خمسه زمینه‌ای طبیعی به رنگ تیره دارد که ستارگانی که به شکل لوزی‌های متداخل هستند بر روی آن بافته می‌شوند.
. این گلیم‌های ستاره‌ای را ،کم عرض می‌بافند و بعد به هم می‌دوزند.
. در سالهای اخیر به جای رنگ‌های تیره از رنگ سفید استفاده می کنند.
. در سالهای اخیر، با عرض بیشتری قالی‌ها را می‌بافند.
خاستگاه: سنندج
. ظریف‌ترین گلیم‌ها متعلق به سنندج است.
. طرح این گلیم‌ها ،هراتی همراه با گل و بوته و خطوط مورب است.
. گلیم سنه از نظر رنگبندی بسیار غنی است.
. زیباترین گلیم سنه در مرکز خود ترنج دارد و بته‌ای با نهایت ظرافت در آن بافته‌شده‌است.
خاستگاه : ایل قشقایی
. مشخصه اصلی این گلیم‌ها کنارهم قرار گرفتن رنگ‌های متضاد و ترکیب رنگ‌های تند و شاد است .
. طرح‌های گلیم قشقایی ،هندسی مثل: هشت ظلعی،ستاره هشت پر ،تصاویر حیوانات (طاووس،بز،آهو)هستند.
خاستگاه : کرمان
. روش بافت گلیم زرند ،کوتاه و چاکدار کوچک است .
. طرح‌های گلیم زرند ،قرار دادی با گل و گیاه و گاهی به صورت طرح لوزی‌های مشبک یا دو سه ترنج در هم است.
*بیشتر گلیم‌باف های زرند ،ترک‌های ایل شاهسون هستند که یکجا نشین شده‌اند.
خاستگاه :استان گلستان و خراسان
. واضح‌ترین مشخه گلیم ترکمن رنگ قرمز در سایه روشن‌های متفاوت است که در کنار آن رنگ‌های دیگه مثل آبی، سبز و گاهی هم زرد ، ترکمن‌ها از تضاد بیشتر برای هماهنگی استفاده می کنند.
خاستگاه: اردبیل
. نقش گلیم‌های عنبران اقتباسی از شیریکی پیچ است.
*شیریکی پیچ: زیرانداز های با طرح‌های مشابه به قالی هستند. بافندگان شيریكى پيچ بر اين باورند كه اگر بخشى از بافته آنها بدون نقش باشد؛اهريمن در آن نقطه جاگیر می‌شود و اثر نیک رو باطل می کند. از این رو شیریکی‌پیچ‌ها از نظر طرح و رنگ بسيار شلوغ هستند و حتی فضاهای خالی میانی با خرده نقش‌ها به عنوان جاپرکن، پُر می‌شوند و تقريبا از تمامى رنگ ها و تمامى اِلمان هاى رايج در نقوش استفاده می کنند.
. در گلیم عنبران کمتر از ترنج استفاده می‌شود و گلِ متن اغلب گل کشمیری است که سراسر گلیم را پرمی‌کند.
. از جمله گلهای دیگر که در گلیم عنبران استفاده می‌شوند :گل خارا، شاه عباسی،گرمایی و جفت گل هستند .
. دو نوع حاشیه متداول در گلیم عنبران ،حاشیه‌ی چرخی و وکیلی هستند.
. عنبران شهر ملی گلیم است.
اولین ویژگی که تشخیصش برای همگان راحت و بی دردسر است؛ تشخیص “سره” نبودن گلیم است. برای تشخیص سره نبودن باید گلیم را طوری تا بزنیم که گوشه های آن بر روی هم بیایید؛اگر گوشه های گلیم برهم منطبق نشد یعنی گلیم سره دارد به عبارتی گلیم کج است. البته این موضوع اگر انقدر کم باشد که بتوان از آن چشم پوشی کرد، ایرادی ندارد.
وزن گلیم مرغوب باید نسبت به ابعاد گلیم سبک باشد.سبک بودن وزن گلیم نشان دهنده ی ظرافت تار و پود است.
تراکم بالای پود اهمیت بسیاری در میزان استقامت گلیم دارد و نشانه ی مهمی از محکمی و دقیق بودن بافت گلیم است. به منظور مطمئن شدن از تراکم گلیم دو روش وجود دارد:
در روش اول باید به دو دست ، دو طرف گلیم را بکشیم. اگر تار و پود کش آمد یعنی استقامت گلیم کم است و بافت محکمی ندارد.
در روش دوم کافیست مقداری آب روی بخشی از گلیم بریزیم. اگر آب سریعا به گلیم نفوذ کرد نشانه ی عدم استقامت کافی گلیم است.
ثبات رنگ گلیم بسیار حائز اهمیت است.به منظور مطمئن شدن از این امر باید با استفاده از یک دستمال مرطوب محکم روی بخش رنگی گلیم بکشیم و اگر گلیم رنگ پس نداد یعنی ثبات رنگ و کیفیت خوبی دارد.
برخلاف تصور همگان قرینه بودن نقوش و هماهنگی رنگ در گلیم از معیارهای کیفیت گلیم نیست!
گلیم بر خلاف قالی براساس نقشه بافته نمی شود و اکثر اوقات براساس حس و حال لحظه ای بافنده نقش می گیرد. پس قرینه بودن نقشه و هماهنگی رنگها ،معیار چندان صحیحی برای تشخیص کیفیت قالی نمی باشد.
حد فاصله ی بین نقش ها و مکان های تغییر رنگ گلیم نباید دارای هیچ گونه حفره،سوراخ و یا شیاری باشد و وجود این موارد از کیفیت گلیم می کاهد.
نظرات کاربران