گلیم چیست؟ بررسی انواع گلیم و کاربردهای آن

گلیم چیست؟ و کجاها از آن استفاده می شود؟ استفاده از گلیم در سالهای اخیر طرفداران بسیاری پیدا کرده است. خیلی از افرادی که طرفدار فرش های ضخیم دستبافت و ماشینی نیستند و طرح و رنگ شلوغ فرش ها را نمی پسندند در چیدمان خود از گلیم به عنوان کفپوش استفاده می کنند. گلیم ها وزن سبکی دارند، شست و شو راحتی دارند. کل کف را نمی پوشاندند و جوان پسند هستند. افرادی که به دنبال سبکی آرام و چیدمانی مدرن و مینیمال هستند، استقبال زیادی از گلیم‌های ایرانی می‌کنند.

اما به راستی اولین گلیم چگونه بافته شد؟ بهترین گلیم ایران در کدام منطقه بافته می شود؟

هنرِ بافتن فرش و گلیم ایرانی از گذشته‌ زبانزد همه‌ی جهانیان بوده است.امروزه فرهنگ استفاده از فرش ،به عنصری لازم در همه‌ی سبک‌های چیدمان منازل (دکوراسیون داخلی) تبديل شده‌است.

در سال‌های اخیر استفاده از گلیم‌ نیز مانند قالی بسیار متداول و محبوب شده‌است. افرادی که به دنبال سبکی آرام و چیدمانی مدرن و مینیمال هستند؛استقبال زیادی از گلیم‌های ایرانی می‌کنند.

از این رو در این مطلب به تاریخچه‌، جنس ،مراکز مهم گلیم بافی و سبک‌های مختلف گلیم ایرانی می‌پردازیم.

اگر خواهان خرید گلیم هستید؛ میتواند از طریق اینستاگرام فرش بهشتی ،سفارش خود را ثبت کنید و یا به یکی از شعب فرش بهشتی مراجعه کنید.

 

تاریخچه‌ی پیدایش گلیم

همانطور که در مقاله‌ی تاریخچه‌ی پیدایش فرش، گفتیم؛ نخستین بافته‌های انسان‌ها احتمالا از جنس گیاهان بوده‌است. اما با پیشرفت بشر و پدید آمدن ریسندگی (تولید نخ) انسان‌ها به مرور شروع به بافتن با نخ کردند و در نتیجه نُخستین گلیم‌ها پدید آمدند.

گلیم چیست؟

گِليم يا پَلاس به دست بافته‌ای گویند که از تار و پود پشمی تشکیل شده‌است. گلیم بر روی دار افراشته بافته می‌شود، ‌پرز ندارد و به صورت کاملا تخت بافته می شود. در گذشته هنر گلیم بافی در ایران پیشتر و بیشتر توسط عشایر انجام می شد اما امروز برخی از کارگاه ها و تولیدی ها نیز به بافت گلیم مشغول هستند.

گلیم که از پشم بافته می شود بسیار محکم بوده و عایقی بسیار عالی در برابر گرما، سرما و رطوبت است و به سبب این ویژگی در زندگی عشایر که تولید کننده اصلی آن هستند کاربرد های بسیار متنوعی دارد.

فرش و گلیم چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

کاربرد گلیم و فرش یکسان است اما این دو بافته‌ کاملا با یکدیگر متفاوت هستند. یکی از تفاوت‌های فرش و گلیم در این است که، گلیم ‌پرز ندارد و مانند فرش خاب دار (سه بعدی) نیست. تفاوت دیگر در نقشه است؛ گلیم ها بر خلاف فرش ها اصولا بدون نقشه ی از ‌پیش تعیین شده، بافته می شوند.البته بعضی از گلیم ها هستند که با نقشه بافته می شوند اما این روش چندان متداول نیست.

اگر چه از گلیم و فرش به عنوان پوششی زیبا برای کف استفاده می شود اما این دو ، یعنی گلیم و فرش تفاوت های زیادی بایکدیگر دارند. مشخص ترین تفاوت فرش و گلیم عبارتند از :

1. گلیم ‌پرز (نخ خاب) ندارد.
2. گلیم تخت بافت است.
3. گلیم انتزاعی بافت می شود و نقشه ندارد.

گلیم چه تفاوتی با زیلو و جاجیم دارد؟

گلیم با زیلو و جاجیم نیز متفاوت است و هنگام بافت گلیم از هیچ دستگاه کمکی مانند ماسوره، استفاده نمی‌شود.

1. گلیم از پشم و زیلو از پنبه بافته می شود.
2. در بافت گلیم از هیچ ابزار کمکی چون ماسوره استفاده نمی شود.
3. جاجیم و زیلو ظریف تر و سبک تر از گلیم هستند.

انداره گلیم چقدر است ؟

گلیم‌ها را می‌توان در سایز و رنگ دلخواه بافت شوند و محدودیتی در سایز ندارند. اما گلیم ها به طور کلی نسبت به اندازه فرش های دستباف اندازه کوچکتری دارند و نسبت به قالیچه بزرگتر می باشند و اگر بخواهیم انواع گلیم دستباف را دقیق تر بررسی کنیم، باید گفت:

• گلیم کوچک که با ابعاد میانگین ۶۵ * ۹۵ سانتی‌متر
• گلیم با ابعاد میانگین ۱۱۰ * ۱۶۵ سانتی‌متر
• گلیم میانه که اندازه آن حدود ۱۵۰ * ۲۵۰ سانتی‌متر می باشد.
• گلیم بزرگ به طور متوسط دارای اندازه ای حدود 280*70 سانتی‌متر
• گلیم بلند که بیش از ۴۰۰ * ۲۰۰ سانتی‌متر

جنس گلیم چیست؟

اکثر گلیم‌ها،تار و پود پشمی دارند اما وابسته به نوع گلیم و ضخامت مورد نظر، نخ تار می تواند از جنس پنبه‌ هم باشد.

در گلیم های نازکتر از پودهایی از جنس کرک استفاده می کنند.

رنگرزی گلیم به چه صورت است؟

از رنگرزی گیاهی برای رنگ آمیزی الیاف گلیم استفاده می شود. فرمول مشخصی برای رنگرزی گلیم وجود ندارد و در هر منطقه با توجه به پوشش گیاهی، سلیقه رنگرز و امکانات رنگرزی با گیاهان و ترکیبات متفاوتی صورت می گیرد.

برای بالابردن ارزش گلیم، تثبیت بیشتر رنگ و کهنه نما کردن گلیم ها در برخی از موارد پس از اتمام بافت، گلیم را با چای و پوست گردو می‌شویند تا رنگ گلیم کهنه‌تر شده و جلوه‌ی بیشتری یابد.

کاربرد‌های گلیم

گلیم کاربرد ها متفاوتی دارد و از آن به عنوان فرش، زیر انداز، خورجين و حتی لباس استفاده می‌شود. به صورت کاملتر کاربردهای گلیم به شرح زیر است:

1. کفپوش
2. خورجین
3. زیرانداز
4. چادر عشایر
5. نمکدان عشایر
6. لباس
7. جل اسب یا رو اسبی
8. پرده
9. دیوار پوش

کاربرد گلیم در زندگی عشایر

عشایر به عنوان تولید کننده عمده گلیم، استفاده های گوناگونی از گلیم در زندگی روزمره خود دارند. آنها از گلیم نه تنها به عنوان زیر انداز بلکه به عنوان دیوار پوش ،جل اسب (رو اسبی)،نوار چادر و نمکدان (کیسه‌هایی برای حمل و نقل و نگهداری از مواد مختلف (نمک، گندم، حبوبات و….) استفاده می کنند.

نمکدان عشایر، به دست بافته هایی از جنس گلیم گفته می شود. کاربرد نمکدان برای عشایر همچون بانکه های امروزی است. عشایر حبوبات و غلات را داخل این نمکدان ها نگهداری می کنند تا از رطوبت و حشرات در امان باشد. داخل این نمکدان ها یک لایه پارچه استری کشیده می شود تا از برخوردمواد غذایی با پشم جلوگیری شود.

انواع گلیم باتوجه به شکل بافت

1. گلیم متعادل

گلیم تخت بافت یا همان ساده بافت، ساده ترین شکل بافت گلیم است. به گلیم های ساده بافت گلیم متعادل هم می گویند. این گلیم ها بیشتر به صورت تک رنگ بافته می شوند و کمتر جنبه تزئینی دارند.

2. گلیم یک رو

گلیم یک رو یا ورنی، شباهت زیادی به گلیم های ساده بافت دارند با این تفاوت که نقش گذاری روی این گلیم ها با روش پود گذاری اضافی انجام می شود و در گلیم ساده بافت نقش ها توسط پود، شکل می گیرند.

3. گلیم دورو

گلیم دورو با روش پود نما بافته می شود و پودهای بیشتری نسبت به گلیم های ساده بافت دارد. گلیم های دورو با دو روش پودنمای چاکدار و پودنمای متصل بافته می شوند.

4. گلیم برجسته

گلیم برجسته یا گلیم پرزدار بیشترین شباهت را به فرش دارد. گلیم برجسته را با روش پیچکی می بافند و علاوه بر نخ های تار و پود از نخ های رنگی برای ایجاد نقش های برجسته روی فرش استفاده می کنند. گلیم برجسته در مقایسه با انواع دیگر گلیم نقش و نگار بیشتری دارد و حتی ممکن است از روی نقشه فرش نیز بافته شده باشد اما در نهایت پیچیدگی و ظرافت بافت فرش را نخواهند داشت. گلیم برجسته پیشرفته ترین و کامل ترین نوع گلیم است. بافت گلیم های شیریکی پیچ با این روش است.

شیریکی پیچ : زیرانداز های با طرح‌های مشابه به قالی هستند. بافندگان شيریكى پيچ بر اين باورند كه اگر بخشى از بافته آنها بدون نقش باشد، اهريمن در آن نقطه‌ جاگیر می‌شود و اثر نیک رو باطل می کند. از این رو شیریکی‌پیچ‌ها از نظر طرح و رنگ بسيار شلوغ هستند و حتی فضاهای خالی میانی با خرده نقش‌ها به عنوان جاپرکن، پُر می‌شوند و تقريبا از تمامى رنگ ها و تمامى اِلمان هاى رايج در نقوش استفاده می کنند.

هرمنطقه از ايران، گلیم شاخص خود را دارد و گليم ها از نظر سبك قابل شناسايى هستند.اما این ابداً باعث محدوديت طرح گليم نيست.

انوع گلیم بر اساس منطقه بافت

گلیم و هنر گلیم بافی یکی از کهن ترین رسم و رسوم و هنرهای ایرانی است. هنر گلیم بافی در بین عشایر و کوچن شینان ایرانی، همانند قالی بافی جایگاه ویژه ای دارد و اکثر قوم های عشایر و مناطق عشایر نشین گلیم مختص به خود را دارند. انتزاعی باف بودن گلیم، باعث می شود تا گلیم بیش از قالی و فرش بتواند ویژگی ها، رسوم و فرهنگ و نگرش مردمان خود را تصویر کنند. در ادامه مناطق و سبک های شاخص گلیم را بررسی خواهیم کرد.

جالب است که بدانید در بیشتر مواقع بافنده‌ی گلیم ،هيچ نقشه‌ی از پيش تعيين شده‌ای ندارد و به صورت ذهنى و كاملا انتزاعى گليم را مى‌بافد.

در ادامه با مهم‌ترین سبک‌های گلیم و مراکز بافته‌شدن آنها آشنا می‌شویم.

انتزاعی بافی یا بافت ذهنی به معنی نداشتن نقشه و نقش زدن ذهنی هنگام بافت است. در این روش که در گلیم بافی و گبه بافی متداول است، بافنده نقشه ای مقابل خود ندارد تا با توجه به آن گلیم را ببافد و در لحظه بافت و با سلیقه شخصی نقش مورد نظر خود را روی گلیم یا گبه می بافند. نقوش انتزاعی بسیار ساده هستند و اصول قرینه بافی در آنها رعایت نمی شود. در ادامه با انواع گلیم های ایرانی و ویژگی های آنها آشنا می شویم…

 1. گلیم ایل شاهسون

• خاستگاه : آذربایجان
• گلیم‌های سومامک مهمترین بافت ایل شاهسون هستند.
• گلیم‌ شاهسون طرح هندسی شکسته دارد.
• از رنگ‌های ملایم برای بافت این گلیم ها استفاده می‌شود.
• تنوع گلیم شاهسون بسیار زیاد است و سخت می توان دو گلیم شاهسون مشابه یافت.
• بهترین جل اسب ایران را ایل شاهسون به صورت گلیم شش تکه تولید می‌کند.

 2. گلیم لری

• خاستگاه : لرستان
• لرها گلیم مرعوبیندار می‌بافند.
• طرح‌های این گلیم‌ها ،خاص منطقه‌ی لرستان است.
• رنگ‌‌ گلیم‌های لری بیشتر سیاه، سبز، آبی و سفید است.
• بهترین دست‌بافته‌ی‌‌ لرها خورجین‌های بزرگ برای نگهداری اثاث منزل است که برای استحکام بیشتر حاشیه‌های این خورجین‌ها را قالی بافی می کنند.

خورجین هایی از جنس گلیم از بهترین دست‌بافته‌ های لرستان است.‌‌ کاربرد این خورجین‌های بزرگ برای نگهداری اثاث منزل است. حاشیه های خورجین ها را برای استحکام بیشتر، قالی بافی می کنند.

  3. گلیم هرسین

• خاستگاه : کرمانشاه
• گلیم‌های هرسین بنا بر سلیقه‌، ذوق بافنده و شرایط محیط او بافته می‌شوند.
• گلیم‌ هریسین ،در کل حاشیه و زمینه‌ی خود، نقش‌های ریز و پُر دارد.
• تقریبا هیچ‌جای خالی در گلیم هریسین وجود ندارد.
• در حاشیه این گلیم‌ها از پشم بز استفاده می کنند، که خاصیت ضد بید دارد.
• رنگ‌های گلیم‌های هریسین عبارتند‌از: سفید و سرمه‌ای، سبز و قرمز است.البته در سالهای اخیر از رنگ سرخابی هم در بافت گلیم هرسین استفاده می شود.
• ۰گلیم هرسین ثبت جهانی شده‌ است.

گلیم تلیس، یکی از معروف ترین انواع گلیم در استان کرمان است که به صورت نقش برجسته بافته می شود.

 4. گلیم بلوچ

• خاستگاه : بلوچستان
• مردم بلوچ به علت شرایط بد اقلیمی همواره آرزوی آب و مزرعه را بر روی گلیم‌ها نقش می زنند.
• طرحِ بافت گلیم بلوچ، راه راه است و در هر ردیف آن نقش‌های متنوع وجود دارد.
• رنگ‌ بندی گلیم بلوچ عبارتنداز : قهوای‌ تیره، قرمز تند و قرمز روشن، شتری، آبی‌ سیر ،سبز روشن و زرد است.

طرح راه راه گلیم های بلوچ از نظر فرم شباهت زیادی به طرح محرمات در فرش بافی دارد. طرح محرمات چیست؟ همه چیز را درباره طرح محرمات را در مقاله ” نقش مُحرّمات یا قلمدانی” مطالعه کنید.

 5. گلیم خمسه

• خاستگاه : شیراز
• خمسه از همکاری پنج ایل شراز تشکیل شده است.
• معروف‌ترین طرح خمسه زمینه‌ای طبیعی به رنگ تیره دارد که ستارگانی که به شکل لوزی‌های متداخل هستند بر روی آن بافته می‌شوند.
• این گلیم‌های ستاره‌ای را ،کم عرض می‌بافند و بعد به هم می‌دوزند.
• در سالهای اخیر به جای رنگ‌های تیره از رنگ سفید استفاده می کنند.
• عرض گلیم های خمسه در سالهای اخیر بیشتر شده است.

 6. گلیم سنه

• خاستگاه : سنندج
• ظریف‌ترین گلیم‌ها متعلق به سنندج است.
• طرح‌ این گلیم‌ها، هراتی همراه با گل و بوته و خطوط مورب است.
• گلیم سنه از نظر رنگبندی بسیار غنی است.
• زیباترین گلیم سنه در مرکز خود ترنج دارد و بته‌ای با نهایت ظرافت در آن بافته‌شده‌است.

7. گلیم قشقایی

• خاستگاه : ایل قشقایی
• مشخصه اصلی این گلیم‌ها کنارهم قرار گرفتن رنگ‌های متضاد و ترکیب رنگ‌های تند‌ و شاد است .
• طرح‌های گلیم قشقایی، هندسی مثل: هشت ضلعی، ستاره هشت پر ،تصاویر حیوانات (طاووس،بز،آهو) هستند.

8. گلیم زرند

• خاستگاه : کرمان
• روش بافت گلیم زرند، کوتاه‌ و چاکدار کوچک است .
• گلیم زرند ،طرح‌های قرار دادی با گل و گیاه و گاهی به صورت طرح لوزی‌های مشبک یا دو سه ترنج در هم است.
• بیشتر گلیم‌باف های زرند، ترک‌های ایل شاهسون هستند که یکجا نشین‌ شده‌اند.

 9. گلیم ترکمنی

• خاستگاه : استان گلستان و خراسان
• واضح‌ترین مشخصه ‌گلیم ترکمن رنگ قرمز در سایه‌ روشن‌های متفاوت است که در کنار آن رنگ‌های دیگه مثل آبی، سبز و گاهی هم زرد ، ترکمن‌ها از تضاد بیشتر برای هماهنگی استفاده می کنند.

بزرگترین گلیم دنیا با ابعاد 7 * 15 متر معادل 105 متر مربع، در سال 1401 توسط 7 بافنده اصلی و 3 بافنده کمکی در روستای هورز از توابع دهستان هنگام شهرستان قیروکارزین بافته شد.

10. گلیم عنبران

• خاستگاه : اردبیل
• نقش گلیم‌های‌ عنبران اقتباسی از شیریکی پیچ است.
• در گلیم عنبران کمتر از ترنج استفاده می‌شود و گلِ متن اغلب گل کشمیری است که سراسر گلیم را پر می‌کند.
• از جمله گلهای دیگر که در گلیم عنبران استفاده‌ می‌شوند :گل خارا، شاه‌ عباسی، گرمایی و جفت گل هستند.
• دو نوع حاشیه متداول در گلیم عنبران ،حاشیه‌ی چرخی و وکیلی هستند.
• عنبران شهر ملی گلیم است.

ویژگی های گلیم با کیفیت

• سره نبودن گلیم

اولین ویژگی که تشخیصش برای همگان راحت و بی دردسر است؛ تشخیص “سره” نبودن گلیم است. برای تشخیص سره نبودن باید گلیم را طوری تا بزنیم که گوشه های آن بر روی هم بیایید؛اگر گوشه های گلیم برهم منطبق نشد یعنی گلیم سره دارد به عبارتی گلیم کج است. البته این موضوع اگر انقدر کم باشد که بتوان از آن چشم پوشی کرد، ایرادی ندارد.

• وزن گلیم

وزن گلیم مرغوب باید نسبت به ابعاد گلیم سبک باشد.سبک بودن وزن گلیم نشان دهنده ی ظرافت تار و پود است.

• تراکم گلیم

تراکم بالای پود اهمیت بسیاری در میزان استقامت گلیم دارد و نشانه ی مهمی از محکمی و دقیق بودن بافت گلیم است. به منظور مطمئن شدن از تراکم گلیم دو روش وجود دارد:

در روش اول باید به دو دست ، دو طرف گلیم را بکشیم. اگر تار و پود کش آمد یعنی استقامت گلیم کم است و بافت محکمی ندارد.

در روش دوم کافیست مقداری آب روی بخشی از گلیم بریزیم. اگر آب سریعا به گلیم نفوذ کرد نشانه ی عدم استقامت کافی گلیم است.

• ثبات رنگ گلیم

ثبات رنگ گلیم بسیار حائز اهمیت است.به منظور مطمئن شدن از این امر باید با استفاده از یک دستمال مرطوب محکم روی بخش رنگی گلیم بکشیم و اگر گلیم رنگ پس نداد یعنی ثبات رنگ و کیفیت خوبی دارد.

• قرینه بودن نقوش و هماهنگی رنگ

برخلاف تصور همگان قرینه بودن نقوش و هماهنگی رنگ در گلیم از معیارهای کیفیت گلیم نیست!

گلیم بر خلاف قالی براساس نقشه بافته نمی شود و اکثر اوقات براساس حس و حال لحظه ای بافنده نقش می گیرد. پس قرینه بودن نقشه و هماهنگی رنگها ،معیار چندان صحیحی برای تشخیص کیفیت قالی نمی باشد.

• بافت منظم و بدون سوراخ و شیار

حد فاصله ی بین نقش ها و مکان های تغییر رنگ گلیم نباید دارای هیچ گونه حفره،سوراخ و یا شیاری باشد و وجود این موارد از کیفیت گلیم می کاهد.