انواع طرح فرش ایرانی

فرش یک کالاست یا یک شکلی از هنر؟ پاسخ این سوال برای ما ایرانیان واضح و روشن است. فرش برای ما ارزشمند و فراتر از یک کالا و حتی هنر است. برای یک ایرانی فرش خانه مانند عضوی از خانه است،اما نه هر عضوی، فرش مثل پدر بزرگ یا مادر بزرگیست که احترامش تحت هر شرایطی واجب است. ارزش و جایگاه هنری فرش همانقدر که برای ما ملموس و شفاف است، برای فرش شناسان غیر ایرانی نامفهوم و بی معنا است.

عده ای از فرش شناسان خارجی معتقدند که فرش ایرانی یک کالاست که صرفاً زیباست و خالی از هر مفهوم ،نماد یا فلسفه ایست.

هاکسلی، فرش شناس غربی، در باره ی فرش ایرانی می گوید :(( زندگی چون طرح و نقش قالی ایرانی است، زیبا ولی بی معنی )).

اما این متخصصان از اثر حذفی تاریخ نا مطلع بوده اند. به راستی اگر هنری که شامل مفهوم نباشد و فقط ظاهری زیبا داشته باشد هنر تلقی می شود؟ هنر بی مفهوم می تواند به اندازه ی قدمت فرش ایرانی عمر کند؟ جواب هر دو سوال به طور قطعی ” خیر ” است.

در این مقاله قصد داریم جایگاه هنری فرش در ایران را شرح دهیم، فرش ایرانی را از منظر نماد شناسی و مفهوم گرایی برسی کنیم و در نهایت با 19 نقش و طرح یا همان انواع نقشه فرش های ایرانی آشنا شویم.

جایگاه هنری فرش ایرانی

تاریخ حضور فرش و هنر فرش بافی در ایران و قصه پردازی ایرانیان با نقش و گره قدمت بسیار بالایی دارد. همانطور که در مقاله ی ” هنر فرش بافی در ایران” به آن اشاره کردیم، هنر بافتن فرش حتی از قبل از دوران هخامنشیان در ایران وجود داشته است.

ایران از ابتدای تاریخ تا پایان حکومت ساسانیان و سقوط این سلسه همواره به دست سیاستمداران ایرانی اداره می شد. با حمله ی اعراب و سقوط ساسانیان ، حکومت به دست اعراب افتاد. همه ی آنچیزی که تا پیش از حمله ی اعراب به ایران زمین هنر نام داشت، بعد از این حمله دگرگون شد.

با حمله ی اعراب دین و مذهب رسمی کشور تغییر کرد و هنر ایرانی دچار یک دگرگونی شدید شد. فرش و فرش بافی بیش از 800 سال در خاکستر و خاموش ماند و در این حالت خاموشی شکلی اسلامی به خود گرفت.

با روی کار آمدن حکومت صفوی که خاندانی ایرانی بودند، فرش ایرانی از نو به عرصه ی هنر برگشت.

حکومت صفویه اولین حکومت ایرانی اسلامی بعد از حمله ی اعراب بود. صفویان ارزش های 800 سال پیش ایرانیان و ارزش های اسلام را همزمان داشتند که این باعث شد همه چیز شکلی نو به خود بگیرد.

هنر ایرانی که حالا تبدیل به هنر اسلامی شده بود با محدودیت هایی نو، پا به جهان گذاشت.

هنرهایی نظیر تصویرگری، مجسمه سازی یا هر هنری که شکل یا تصویر یک جاندار یا موجودی را منتقل می کند ممنوع شد. هنر بافتن فرش و معماری ایرانی اسلامی که توانستند بیشتر با هنر اسلامی منطبق شوند قدرت گرفتند. مردم بافنده فرش و هنرمندانی که نقشه ی فرش را تصویر می کردند همه ی تمرکز و ذهن هنری خود را در شکل دادن و آراستن فرش ها به کار گرفتند.

همه ی تحولات اخیر فرش ایرانی مربوط به 450 سال پیش و عصر صفوی است. قبل از شروع حکومت صفوی همه ی نقوش فرش به صورت هندسی و با خطوط شکسته و زاویه دار بودند. با اسلامی شدن هنر و بازسازی شدن نقشه فرش های قدیمی، خطوط منحنی و دوار، وارد هنر فرش ایرانی شد. تکمیل و تعالی هر طرح و نقش در پس سالیان سال و با مرور زمان شکل گرفته اند.

فرش ایرانی توانسته است از سخت ترین و تاریک ترین گذار تاریخ عبور کند و با هر تلخی نقشی آنچنان زیبا به خود بگیرد که جهانیان را مبهوت خود کند. فرش ایرانی فروتن ترین شکل هنر است که هرچه پا می خورد زیباتر می شود.

حال، قدرت هنر فرش بافی را با هنرهای اروپایی چون نقاشی و مجسمه سازی مقایسه کنید.آیا آثار میکل آنژ یا فیدیاس فاقد مفهوم می باشند؟

ویژگی های فرش اصیل ایرانی

فرش ایرانی، در حالی که غنی ترین تنوع نقش و رنگ را دارد، یک مفهوم متحد و یکپارچه است. محبوبیت و مقبولیت فرش ایرانی در حدیست که دیگر کشور های بافنده فرش نیز صرفاً نقشه های ایرانی را می بافند. اگر چه فرش های ایرانی از نظر تنوع طرح ،نقش و رنگ ، هر کدام به تنهایی جهانی از رمز و راز و قصه هستند اما یک سری ویژگی مشترک بین همه ی انواع نقشه ها و سبک های فرش ایرانی وجود دارد که فرش ایرانی را تعریف می کند و باعث محبوبیت و مقبولیت فرش ایرانی می شود. این ویژگی ها عبارتند از :

• رنگ آمیزی فرش :

رنگ آمیزی فرش های ایرانی متعادل و موزون است.

• تقارن نقش فرش :

نقشه های فرش ایرانی اصولاً به صورت متقارن ترسبم می شوند. (بجز نقوشی که منظره ای یا چهره است.)

• حاشیه ی فرش :

فرش های ایرانی معمولاً حاشیه دارند، مگر اینکه طرح جدید بافت کاشان، اصفهان و کرمان باشند و یا به صورت سفارشی بافته شده باشند. تعداد و ابعاد حاشیه ها متغیر است اما معمولاً همگی آنها یک حاشیه ی اصلی پهن و با عرض بزرگ و چندین حاشیه ی باریکتر بیرونی و درونی دارند که به آنها حاشیه ی محافظ گفته می شود.

• هماهنگی بین فرم و اجزا :

در فرش ایرانی تمامی اجزا و فرم ها با نقش کلی قالی تعامل دارند و به شکل هگل است که به آن گشتالت یا هماهنگی سوزه و مفهوم می گویند.

نماد شناسی فرش ایرانی

در مقدمه گفتیم که برخی از فرش شناسان خارجی فرش ایرانی را صرفاً یک کالای زیبا و خالی از معنی می دانند، اما با توجه به ارزش هنری که فرش در فرهنگ ما دارد و تداوم این هنر تا امروز، بی معنی بودن فرش ایرانی دور از منطق است.

اما به راستی فرش ایرانی را چگونه باید تفسیر کنیم؟

هنر ایران،هنر نمادگرا است و همین سبب پیوند خوردن اسطوره و هنر ایران است.

در تعریف “نماد” باید گفت که هر کلمه، اشاره ،عبارت یا ترکیبی که معنایی فراتر و متفاوت تر از چیزی که بنظر می رسد داشته باشد. نماد همان سنبل است.

نمادشناسی کلی طرح فرش ایرانی، فرش ایرانی نماد فردوس

با ظهور اسلام نگاره ها و نقوشی که بیش از پیش در فرش بافی استفاده می شدند به علت محدودیت های دین اسلام تغییر شکل پیدا کردند و کمی پیچیده تر شدند و به طور کلی نقش ساده و هندسی فرش به نقوش در هم تنیده و آذین شده رسید. مایکل هیلمن فرش شناسی شرقی که به واسطه ی زادگاهش درک بهتری از فرهنگ و فرش ایرانی دارد. فرش ایرانی ” آشفتگی منظم ” است. اما این پیچیدگی بی معنا و برای پنهان کردن نمادها نیست بلکه بیان یک فرهنگ و نگرش خاص و جهانگری بخصوص است. آشفتگی منظم فرش ایرانی نمادی از “به وحدت رسیدن از کثرت “است. هیلمن با تکیه بر نظریه ی ایران شناس مشهور اتینگهاوزن که قالی ایران را بر سه اصل “قوت رنگ آمیزی”،”تجرید گرایی” و “آرمان خواهی” توصیف می کند. وی تعدد و تکرار استفاده از گل و گیاه را یک نشانه از آرمانخواهی می داند. قالیبافان ایرانی که بیشتر محیط زیستشان خشک و بدون پوشش گیاهی سرسبز است، بهار رنگارنگ رویای خود را در نقش قالی جاودان می کنند.

هیلمن معتقد است که در کنار آرمانگرایی، فرش ایرانی تجسمی از بهشت برین است و ایرانیان نقش باغ بهشت را روی زمین مجسم کرده اند.

اما نخستین کسی که توانست مفهوم واضح و روشنی از نمادشناسی قالی ایرانی ارائه دهد، یک ایرانی بود. دکتر علی حصور شرح می دهد که :(( دسته ای از قالی های ایرانی مشخصاً و دسته ی دیگر تلویحاً نقشه ی باغ را ترسیم می کنند. نقوش لچک ترنج و شکارگاه به طور مشخص در باغ هستند و همه ی نقوش دیگر یعنی افشان، محرابی، محرمات، گلدانی و … همگی در بخش های متفاوتی از همان باغ بهشت هستند.))

به این فرش ها اصطلاحاً “گلستان” گفته می شود که تجسمی از فردوس، مینو، باغ بهشت و پالیز است.

اینکه باغ فردوس یا باغ بهشت یکی از اصلی ترین فرهنگ ها و باورهای ایران است و در همه ی دوران یکی از دغدغه های ایرانیان بوده است شکی نیست و همین سبب پیدایش فرش هایی با نقش و طرح های متنوع با موضوع همین باغ بهشت است.

نشانه ی بعدی که ما را به نمادشناسی فردوس یا باغ بهشت نزدیک می کند “حاشیه”ی فرش های ایرانی است. باغ فردوس در تعریف خود از حصارهای هفت گانه یا حصارهای پشت سرهمی یاد می کند که یکی از آنها از بقیه ی حصارها پهن تر و بزرگتر است. وجود این حصارها در باغ بهشت برای جلوگیری از ورود اهریمن به بهشت است. حاشیه ها در فرش ایرانی همان حصارهای هفت گانه هستند.

گیاهان و حیوانات نشانی از نعمات بهشت و حوض ها و آبگیرها(ترنج فرش) نمادی از آب حیات باغ بهشت هستند.

سومین نشانه ای که این باور ، یعنی پدید آمدن نقشه های فرش با ایده ی کلی باغ بهشت، را تایید می کند معماری ایرانی است.

در معماری ایرانی شکل ساختن باغ ها دقیقا با همان الگوی باغ بهشت بوده است. معماری قرینه، قرینگی نقوش فرش، آبگیرهایی در مرکز و آب ها و جوی های مرتبط به هم با تعداد زوج و دیوارهای کوتاه و بلند و پی در پی که نمادی از حصار های باغ بهشت هستند.

نمادشناسی جزئی نقش فرش ایرانی

در نماد شناسی کلی فرش ایرانی گفتیم که فرش ایرانی نمادی از باغ فردوس است، اما اگر بخواهیم به صورت جزئی تر فرش ایرانی را رمز گشایی کنیم باید چند تخصص فرش شناسی، نمادشناسی، تاریخ اسلام ،تاریخ هنر و … بدانیم. این را هم در نظر داشته باشید که فرش ایرانی اقیانوس متنوعی از نقش و رنگ و نماد است. در این بخش قصد داریم مقداری جزئی تر از بخش قبل معنای برخی از نشانه های فرش ایرانی را رمز گشایی کنیم، اما فراموش نکنید که این نکات هم در برابر جزئیات پر رمز و راز فرش ایرانی باز هم کلی محسوب می شوند.

• دایره

در فرش ایرانی، دایره نماد اجرام آسمانی، جهان هستی و فرهنگ اسطوره ای است.

• چهارگوش

در نماد شناسی فرش ایرانی اشکال چهارگوش نمادی از فلسفه خرد هستند.

• نقوش زاویه دارد و ایستا

اشکال و حرکات زاویه دار و ایستا در فرش ایرانی، نمادی از مردانگی، روانشناسی و تفکر و نگرش فرهنگی است.

• نقوش دوار و منحنی

نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی نمادی از هستی، حیات و زنانگی هستند.

دسته بندی طرح و نقش فرش های ایرانی

اگر بخواهیم تمامی نقشه های فرش ایرانی را در یک دسته بندی کلی و با یک تعریف کلی ارائه کنیم، به نوزده نقشه ی اصلی فرش ایرانی می رسیم. در ادامه این 19 نقشه ی اصیل فرش ایرانی را معرفی و بررسی می کنیم. فراموش نکنید که این ویژگی ها مشخصات کلی هر طرح هستند و برخی از این مشخصات می تواند در برخی از مناطق بافت از نقشه حذف شود و یا مقدار آن کم و زیاد شود یا حتی به شکل های متفاوتی بافته شوند.

  1. نقشه آثار باستانی و بناهای اسلامی

هر نقشی که بر اساس یک بنا یا آثار باستانی اجرا شود در این گروه جا دارد. طراح یا بافنده می تواند طبق سلیقه ی خود برخی تغییرات را در طرح ارائه دهد اما در نهایت منبع الهام اثر مشخص است و ساختار کلی نقشه ی فرش با طرح اصلی بنا تشابه دارد.

معروف ترین این فرش ها عبارتند از :

مسجد جامع اصفهان، گنبد مسجد شیخ لطف الله، سر در امامزاده محروق ،گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان و … .

   2. نقوش شاه عباسی

مشخصه ی اصلی نقشه ی شاه عباسی استفاده از گل معروف شاه عباسی است. گل شاه عباسی ممکن است در نقشه ی فرش همزمان به بندی ختنایی استفاده شوند یا با اسلیمی ترکیب شوند و نقشه های متفاوتی را ارائه دهند.

نقش شاه عباسی می تواند در تلفیق با طرح ها و نقش های دیگر به صورت : لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی شیخ صفی و … تلفیق شود.

   3. نقش اسلیمی

اسلیمی در واقع یک سبگ از نگارگری نقش است .این نقش یکی از نقوش اصلی سنتی ایرانی است. نقوش اسلیمی در واقع یک گیاه با ساقه های مارپیچ است. ابتدا و انتهای نقش اسلیمی را نمی توان تشخیص داد. اسلیمی ها به صورت پیچیده، منحنی و دورانی هستند. نقوش اسلیمی گردشی منظم دارند. اگر در نقشه ی هر فرشی از نقوش اسلیمی استفاده شود به آن فرش اسلیمی گویند. نقوش اسلیمی در ترکیب با نقشه های دیگر فرش طرح های : اسلیمی دهان اژدری، اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک ترنج و … را به وجود می آورند.

   4. طرح افشان

واژه ی افشان در لغت به معنای پریشان، آشفته و ریزنده است.

نقوش افشان به شکلی ترسیم می شوند که گویی از ابتدا تا انتها طراح، قلم از کاغذ برنداشته است. نقش افشان ترنج مرکزی ندارد و همه ی گل، برگ و نگاره ها در سطح فرش با تعادل و توازن کامل پخش شده اند. در نقش افشان اصول قرینه نگاری رعایت نمی شود. انواع مختلف نقش افشان عبارتند از : افشان دسته گلی، افشان ختنایی، افشان حیوان دار و … هستند.

 پیشنهاد می کنم مقاله “طرح افشان چیست؟” را مطالعه کنید تا دلایل نامگذاری این نقش فرش را متوجه شوید.

   5. طرح های اقتباسی

اقتباس به معنای برداشتن ،فراگرفتن و یادگیری است. طرح های اقتباسی به طرح های گفته می شود که از کشورها و فرهنگ های دیگر تاثیر گرفته است. طرح های اقتباسی بیشتر در مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دیده می شود اما امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی، طرح ها از مسافت های بسیار دور هم می توانند اقتباس می شوند.طرح های معروف این دسته گلبنی و قفقازی هستند.

   6. نقشه بندی(واگیره)

واگیره در معنای واژگانی به معنای انتقال و سرایت است.

در نقش واگیره یا بندی از یک نقش، یک پترن، در جهت طولی و عرضی فرش تکرار می شود و بعد تمامی این واگیره ها با خطوط و نقوشی که به آنها “گیره” می گویند به یکدیگر متصل می شوند.

نباید فراموش کنیم که نام دیگر این نقوش بندی است، طرح بندی نیز درست مثل واگیره در جهت طولی و عرضی تکرار می شود و متن فرش را به قطعات منظم تقسیم می کند و بعد آنها را با گیره ها به یکدیگر متصل می کند. طرح های این گروه عبارت از : بندی اسلیمی، بندی ترنج دار، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخ گوزنی، بندی دسته گلی، بندی مینا خانی و … است.

همه چیز رو درباره ی نقش فرش واگیره در مقاله ی “نقش فرش واگیره یا بندی ” مطالعه کنید.

   7. نقوش بته ای

کلیه ی طرح های نقوش بته ای بر اساس بته جقه است. نقش بته جقه به بررسی هر طرحی با نقش بته جغه می پردازد. نقش بته جغه می تواند در تزئینات حاشیه یا متن فرش باشد. انواع مختلف این نقش ها عبارتند از : بته میری، بته خرقه ای، بته قلمکاری، بته کردستانی و … است.

   8. نقش درختی

طرح های گروه درختی بر اساس نقش درخت هستند. درخت هایی که می توانند کوچک و بزرگ باشند و در هر بخشی از از فرش استفاده شوند. درخت در بسیاری از موارد حتی به عنوان عنصر اصلی و به صورت انفرادی نیز استفاده می شود. طرح های این گروه عبارتند از درختی حیوان دار و درختی سبزی کاری هستند.

   9. نقشه ترکمن

نقوش ترکمن همگی به صورت هندسی هستند. نقوش ترکمن بر اساس نقشه بافته نمی شوند و بر اساس ذوق بافنده نقش می بندند. نقوش معروف ترکمن عبارت از قاشقی، غزال گز، آخال است.

   10. لچک و ترنج سراسری

نقوش لچک ترنج از دو عنصر اصلی لچک و ترنج تشکیل شده است. ترنج یک شکل هندسی در مرکزیت فرش است و لچک به نقش مورب چهارگوشه ی فرش گفته می شود که با حاشیه ی فرش حالت سه گوش می گیرد. نقش لچک و ترنج یکی از پرکاربردترین و پرطرفدارترین نقوش فرش ایرانی است. این نقش در واقع نقش باغ بهشت است.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ی این طرح، پیشنهاد می شود مقاله ی ” طرح لچک و ترنج در فرش” را مطالعه کنید.

   11. نقش گل فرنگ

کلیه ی طرح های گلفرنگ بر اساس شکل گل های طبیعی، خصوصاً گل رز است. نقش گلفرنگ در رنگی های روشن مانند زرد و آبی و سرخ بافته می شوند. گلفرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، افشان گلفرنگ، لچک ترنج گلفرنگ و … جزو معروف ترین طرح های گلفرنگ است.

   12. نقشه گلدانی

شاخص اصلی این طرح وجود نقش گلدان است. گلدان ها در اندازه های متفاوت متن فرش را می پوشانند اما در رایج ترین طرح های گلدانی، گلدانی بزرگ در متن فرش قرار دارد و شاخه هایی که از این گلدان خارج می شوند تمام متن فرش را می گیرند.

طرح گلدانی هزارگل، گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطانی از معروف ترین های این دسته است.

   13. طرح ماهی درهم (هراتی)

طرح هراتی یا همان ماهی درهم یکی از کهن ترین طرح های فرش ایرانی است. این طرح در واقع همان واگیره است. واگیره این طرح یک حوض لوزی است که در چهار طرف آن چهار برگ به شکل ماهی قرار دارند. طرح ماهی در نقاط مختلف بافته می شوند. ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و ریز ماهی و طرح حوض ماهی (حوضی) معروف ترین این طرح ها هستند.

   14. نقش محرابی

نقش محرابی بر اساس شکل محراب است. محراب مکانی در مساجد است که در آن امام جماعت در آن می ایستد و نماز می خواند. نقش محراب را به عنوان مقدس با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و درختچه های کوچک تزئین می کنند. استفاده از ستون های بزرگ که سقف محراب روی آن قرار دارد نیز متداول است. طرح های محرابی درختی، محرابی گلدانی، محرابی قندیلی از معروف ترین طرح های نقش محرابی است.

   15. نقش محرمات یا قلمدانی

نقش محرمات یکی از قدیمی ترین نقوش ایرانی است.در نقش محرمات متن فرش به نوارهایی باریک در جهت طولی تقسیم می شود و در هر نوار نقوش مختلف بافته می شود.

برای دانستن راز نقش محرمات می توانید مقاله ی “نقش محرمات یا قلمدانی” را مطالعه کنید.

   16. نقشه هندسی

اساس این نقشه ها عبارتند از اشکال هندسی و خطوط زاویه دار است. مهم ترین طرح های این نقش عبارتند از هندسی کف صاف، هندسی خاتم شیراز، هندسی جوشقان، هندسی لچک و ترنج، هندسی قابی است.

   17. نقشه ی ایلیاتی و عشایری

این طرح ها اغلب توسط عشایر و با تزئینات و طرح هایی که ساخته ی ذهن قالی بافان است.در این طرح ها قرینه بودن بی معناست. نقوش عشایری بسیار ساده و به دور از هرگونه پیچیدگی هستند. طرح های قشقایی، شاهسون، بلوچ و … در این دسته هستند.

    18. نقوش تلفیقی

نقوش تلفیقی از تلفیق سبک و نقش های متفاوت به وجود می آیند و تنوع و تعدادشان بیشمار است. برخی از این طرح ها بسیار زیبا هستند و از ترکیب های متوازن و زیبا ایجاد می شوند اما برخی دیگر ادغام های نابهنجار  و ناشیانه ای هستند که نه اصالت و نه زیبایی بصری دارند.لچک ترنج دسته گلی، تلفیقی گلفرنگ، تلفیقی هندسی و… از جمله نقوش تلفیقی است.

   19. طرح قابی(خشتی)

در طرح خشتی متن فرش به قاب ها یا خشت هایی تقسیم می شود.هر خشت یا هر قاب یک تصویر یا المانی را در درون خود جای می دهد که آن تصویر با گل برگ و المان های تزئینی آذین شده است.

نقش مورد علاقه ی شما کدام نقش است؟