نام "فرش ایرانی" به تنهایی نماد تاریخ قرن ها هنر، فرهنگ و اصالت ایرانی است.اما چگونه فرش،سالیان سال است که علی رغم تاریخ پُر ماجرای ایران، وجود خود را حفظ کرده است؟پاسخ این سوال قصه ی مفصلی است که در این مطلب تاریخچه فرش ایرانی برای شما خواهیم گفت.
انسان های اولیه با گذشت زمان و شناخت مواد کم کم موفق به ابداع خیلی از کالاها شدند که امروزه بخش مهمی از روزمره زندگی ما است.
هنر ریسندگی و بافندگی یکی از آن ابداعات است که دقیقا نمیتوان تاریخ دقيقى را برای نخستین خلق آن مشخص كرد، اما همانطور که در مقاله ی “تاریخچه فرش ایرانی” گفتیم،
فرش پازیریک به عنوان قدیمی ترین فرش پیدا شده، به ما کمک کرد تا تاریخ حدودی هنر فرش بافی را از ۲۵۰۰ تا ۳۹۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ،پیش بینی کنیم.
درباره‌ی اولین مکان پیدایش فرش هم می توان گفت که اول قاره‌ی آسیا بعد هم بخشی از فلات ایران و ایران باستان را پیش بینی می کنیم.امروز در این مطلب میخواهیم برای شما از تاریخچه فرش در ایران از گذشته تا اکنون را شرح دهیم.
۵۲۹ سال پیش از میلاد مسیح ، مقبره‌ی کوروش ،پادشاه ایرانی ، مفرش بوده است.
از آن پس تا سال ۶۴۲ که ایران باستان تحت حکومت ساسانیان بود ،این هنر همچنان در ایران رواج داشت . در آن دوره شهر “تیفسون” که در عراق کنونی قرار دارد، به‌مدت ۶۰ سال پایتخت ایران بود و کاخ با شکوه ساسانیان “ایوان مدائن” یا “طاق کسرا” یا “طاق‌خسرو” محل حکمرانی یزدگرد سوم بود.
طبق شواهد و اسناد ثبت شده توسط تاریخ‌نویسان، در این کاخ فرشی پهن بود به نام : بهار خسروان (فرش بهارستان ،فرش مهستان، بهار کسری ، بهار خسرو) ، این فرش زربف بود و از ابریشم و طلا و نقره بافته شده بود و به جواهراتی مانند: زمرد ، مروارید ، مزین بود . طرح این فرش از یکی از باغ‌های بهشت الهام گرفته شده بود. این فرش ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر پهنا داشته است.
به گفته‌ی ابن اثیر( تاریخ نویس) :« خسروان این فرش را برای زمستان نگه میداشتند.چونکه که گل و سرسبزی داشت و بر آن باده می‌نوشیدند، گویی که ایشان در بوستان به سر می‌بردند.در طرح روی فرش راه‌ها به شکل رود بود و رشته‌ی از گوهرها شکل جویبارها به روی‌آن دوخته شده بود .زمینه فرش از زر‌بافته شده بود و در لابه لای آن دانه‌های درشت مروارید داشت.
کناره‌های فرش مانند زمین کشت شده بود که این زمین به باغی می‌رسید آراسته به‌گل و گیاه و سبزی بهاری بود.برگ‌های درختان از ابریشم بودند و بر روی شاخه‌های زرین بافته شده بودند. گل‌های آن زر و نقره بودند.میوه‌های آن از گوهر و سنگ‌های قیمتی درست شده بود.»
همچنین روبرت بامبان (نویسنده و پژوهشگر) ابعاد این فرش را ۲۴ در ۲۶ متر یعنی ۶۲۴ متر توصیف کرده است.
سرانجام با شكست يزدگرد سوم و حمله‌ی اعراب به ایران ، سلسله‌ی ساسانیان سقوط کرد و فرش بهارستان توسط اعراب به مدینه منتقل و سپس تکه تکه شد.
حمله‌ی اعراب به ایران و سقوط تلخ سلسه‌ی ساسانیان، نقطه‌ای تاریک و مهم در تاریخ و فرهنگ ایران زمین بشمار می‌‌رود. اعراب هرآنچه که بود از علم و فرهنگ و هنر به تاراج بردند و به آتش کشیدند و در بین این آتش گستره کتب و آثار هنری چون فرش خاکستر شدند.
در سال 1502 میلادی، یعنی حدودا 800 سال بعد از حمله ی اعراب ، سلسله ی صفویان که از دودمان ایرانی بود، حکومت ایران را در دست گرفت.صفویان اولین سلسلیه ای بود که توانست بعد از حمله ی اعراب حکومت کل نواحی ایران را به صورت یکپارچه به دست بگیرد.شاه اسماعیل اول،اولین تاجدار سلسله ی صفویان در تبریز تاجگذاری کرد و شهر تبریز را به عنوان پایتخت سیاسی و فرهنگی برگزید.
روی کار آمدن یک خاندان ایرانی باعث شد بخش هایی از هنر و فرهنگ ایران که در حمله ی اعراب سوزانده شده بود و در طول 800 سال حکومت اعراب خاموش مانده بود، بار دیگر از خاکستر خود زاده شود.
مخصوصاً در مورد “هنر فرش بافی ” تاریخ صفویان بسیار ارزشمند است زیرا به علت علاقه و توجه شاه اسماعیل صفوی به فرش و فرش بافی ، بار دیگر فرش ایرانی جانی دوباره گرفت.
تاجگذاری شاه اسماعیل در شهر تبریز و برگزیده شدن تبریز به عنوان پایتخت سیاسی و فرهنگی ایران باعث شد اولین کارگاه های فرش بافی در تبریز گشوده شود و تبریز به اولین مرکز فرش بافی ایران تبدیل شود.
کارگاه های فرش بافی زیر نظر شاه بودند. شاه اسماعیل مجموعه ای از تذهیب کاران (تذهیب : هنری که به تزئیین و صفحه آرایی کتب می پردازد) و مینیاتور کاران را برای طراحی نقشه گرد آوری کرده بود. طرح پرطرفدار ترنج در آن سال ها در تبریز برای نخستین بار بر روی فرش ها نقش بست.
جنگ بین دو حکومت صفویه و عثمانی و اشغال موقت آذربایجان توسط حکومت عثمانی و از طرفی دیگر نزدیکی شهر تبریز به مرزهای دشمن ، باعث شد در سال 1548 میلادی، شاه دوم صفوی ، یعنی شاه طهماسب به این فکر بیفتد که پایتخت را از تبریز به شهر دورتری انتقال دهد.
قزوین یک انتخاب استراتژیک برای شاه بود که از مرز فاصله ی خوبی داشت. بدین گونه تبریز پس از 50 سال پایتخت بودن،جایگاهش را به قزوین داد.
در نتیجه ی جابه جایی مرکز حکومت،کارگاه های قالی بافی تحت نظارت شاه نیز به قزوین منتقل شد.
در قزوین بیشتر فرش های ابریشم و زربف مخصوص دربار بافته می شد. قزوین از نظر میزان تولیدات نتوانست به اهمیت تبریز دست یابد و نام خود را در تاریخ به عنوان مرکز فرش بافی ثبت کند.اسنادی مبتنی بر وجود کارآگاه های فرش بافی در همدان و درگزین که فاصله ی کمی با قزوین داشتند نیز موجوداست.
در سال 1598 میلادی شاه عباس اول (سومین پادشاه صفوی) به دلیل جنگ با حکومت عثمانی بار دیگر ،پایتخت را از قزوین به اصفهان انتقال داد.با جا به جایی پایتخت برای بار سوم کارگاه های فرش بافی شاه جا به جا شد.
در اصفهان 32 کارگاه فرش بافی شاهی دایر بود.کارگاه های شاهی تنها برای قصرهای شاهان صفوی و مساجد نبود، بلکه برای پیش کش به شاهان و فرمان روایان ممالک دیگر و یا به منظور صادرات فرش بافته می شد.
در آن سال ها کارگاه ها درخواست سفارش بافت فرش را از شهروندان نیز می پذیرفتند.
طرح گلدانی را منسوب به اصفهان و متعلق به دوران شاه طهماسب می دانند. بر اساس اسناد برخی از تاریخ نویسان، در آن سال ها در کاشان و کرمان نیز کارگاه های تحت نظارت شاه دایر شده بود و این دو شهر نیز جزو مراکز مهم فرش بافی محسوب می شدند.
حدود سال 1684 میلادی، با سفر پی در پی چند سفیر از ممالک لهستان و اسپانیا به منظور سفارش فرش،آوازه ی فرش ایرانی در اروپا پیچید و باعث رونق صادرات فرش به اروپا شد.
تجارت خارجی صفویه تقریبا در دست ارمنیان بود و آنها توانسته بودند در شهرهای ونیز،آمستردام و لیورنو نمایندگی ایجاد کنند.
عثمانی و هند دیگر راه های صادرات فرش ایرانی بودند.صادرات از طریق عثمانی به علت کدورت و جنگ چندان کار راحتی نبود و صادرات از طریق هند منطقی تر به نظر می رسید.
فرش ایرانی از هند عبور کرده و به نقاطی مانند :مالزی،سیلان،بنگال و…سفر می کرد. در آن سال ها هند نیز به تقلید از فرش های صفوی شروع به بافتن فرش کرد.
حکومت صفویه در سال 1722 سقوط کرد.دولت صفویه توانست 800 سال پس از حمله ی اعراب و نابودی فرهنگ فرش بافی،به این حرفه جانی دوباره بدهد. در طول تاریخ حکومت صفویه فرش ایرانی از حرفه ای ساده و روستایی تبدیل به هنری گرانبها و درباری شد و آوازه ی فرش ایرانی در جهان پیچید.رونق گرفتن صادرات این آوازه را دوچندان کرد و مهمتر اینکه پای فرش ایرانی علاوه بر دربار و خانه های اشراف به منزل برخی از مردم نیز باز شد.
با سقوط صفویه تعداد فرش های گرانبها و تجملی به شدت کاهش پیدا کرد که این خود نشانگر حمایت سلطنت از فرش بافی بود. شرایط آشوب و جنگ داخلی میان حکومت های کوچکتر بر سر فرمانروایی باعث کاهش چشمگیر تولید فرش شد .نبودن یک حکومت کل و ناظر سبب کاهش امنیت جاده ها برای صادرات سبب توقف کامل صادرات فرش شد.
حکومت افشاریان در دوره آشوب و اوضاع نا به سامان زمان خود بود.
در مراکز بافت ،فرش هایی تولید می شد اما شرایط مانند دوران صفویه پر رونق نبود.مهم ترین اتفاق برای فرش ایرانی در دوره ی افشار،راه اندازی کارگاه های در خراسان و مشهد پایتخت افشاریان، توسط نادر شاه بود.
در دوره ی زندیه، کریم خان زند به حمایت از بافت فرش پرداخت. در دوره ی زندیه مراکزی چون:خراسان ،کرمان،بروجرد،اصفهان،آذربایجان ،هرات،فارس،یزد،کاشان و ترکمن صحرا جزو مراکز مهم بافت فرش بودند.
سلسه ی قاجار در سال 1797 میلادی توسط آقا محمدخان قاجار تاسیس شد. بافت فرش با تاسیس سلسه ی قاجار و ثابت شدن حکومت یکپارچه جان دوباره ای گرفت.در ابتدای امر تقاضای بازار داخلی و سرمایه گذاری محلی بود که سبب شروع به کار مجدد کارگاه های فرش بافی شد.
در ابتدای دوره ی قاجار بازار داخلی رو به رونق بود اما صادرات بسیار محدود بود.
حدود سال 1864 میلادی، نوعی بیماری که کرم های ابریشم را نابود می کرد به نام “پبرین” از اروپا به ایران سرایت کرد.این بیماری سبب کاهش صادرات ابریشم خام شد.ابریشم یکی از کالاهای اصلی و گران قیمت صادرات بود در نتیجه شیوع این بیماری سبب ورشکستگی بسیاری از شرکت ها شد.
در جست و جوی یک کالای با ارزش صادراتی، فرش با توجه به سابقه ی خوبی که پیشتر در زمینه ی صادرات داشت و با استقبال روز افزون بازارهای خارجی رو به رو شد.
در سال 1873 میلادی، نمایشگاهی در وین برگذار شد و ایران با چند تخته فرش در این نمایشگاه حضور پیدا کرد. حضور در این نمایشگاه سبب چندین برابر شدن تقاضا برای فرش ایرانی شد.
همزمان ،طبقه ی متوسط مردم انگلستان و جمعیت برخی دیگر از شهرهای اروپایی گسترش یافت و همین سبب باعث گسترش یافتن بازار فرش ایرانی شد.
همه ی این ها زمینه ساز شد تا فرش ایرانی بار دیگر جایگاه و ارزش خود را در داخل و خارج ایران حفظ کند.
رونق صادرات تا حدی ادامه داشت که بازار داخلی دیگر توانایی پاسخ گویی به حجم تقاضا را نداشت و فرش بافی نیازمند سرمایه گذاری بود. در نتیجه شرکت هایی چند ملّیتی با سرمایه گذاران داخلی و خارجی تاسیس شد و فرش بافی از یک هنر ارزشمند تبدیل به یک صنعت شد.
پس از این تحول، فرش ایرانی به آنچنان شکوفایی رسید که حتی به بازار آمریکا راه یافت.
حجم بالای تولیدات و دست مزدهای پایین بافندگان و شرایط اقتصادی نابه سامان آن دوران سبب به وجود آمدن نوعی استعمار در این صنعت شده بود.
اما متاسفانه شرکت های چند ملیتی برای حفظ سطح تقاضای اروپاییان و سود بیشتر اشباهات جبران ناپذیری کردند.
اولین اشتباه خسارت بار استفاده از رنگ های شیمیایی و اشتباه بعدی استفاده از روش های بافت شتابزده بود. این دو دلیل سبب کاهش مرغوبیت و آسیب دیدن فرش ایرانی بود.
کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی ،ناخواسته در هر دو جنگ جهانی اول و دوم درگیر شد.حاصل درگیر شدن در جنگ از دست دادن بازارهای جهانی و فشار اقتصادی شدید است.
اما با وجود همه ی این مشکلات فرش بافی توانست تا سال 1320 هجری شمسی (1941 میلادی) با استاندارد های خوب حفظ شود.
یکی از مهم ترین دست آوردهای دوران قاجار در زمینه ی فرش ایرانی شکل گرفتن نقشه هایی همانند :بته جقه، پرندگان و گلفرنگ است.
در سال 1304 شمسی (1925 میلادی) رضاخان به عنوان اولین شاه پهلوی تاجگذاری کرد.
با حمایت های رضا شاه از فرش بافی ،باری دیگر فعالیت سامان یافته ی قالی بافی شروع می شود.
فرش های دوره ی پهلوی با نهایت دقت و ظرافت بافته می شدند و از نظر زیبایی قابل مقایسه با فرش های دوره ی صفویه بودند.
این روند تولید با کیفیت ادامه داشت اما دیری نپایید که باز تولید بی کیفیت وارد صنعت فرش ایرانی شد.
به این منظور در سال 1327 هجری شمسی (1948 میلادی) دولت کنگره ای تشکیل داد تا عیوبی را که باعث کاهش مرغوبیت فرش ایرانی شده بود از میان بردارد و در نتیجه ی این کنگره فرش ایرانی به مرغوبیت گذشته بازگشت.
افزایش مرغوبیت با افزایش تقاضا در بازار داخلی و خارجی همزمان شد. در این دوره بیشترین تقاضا از سمت آمریکا برای خرید فرش ایرانی مطرح بود و تمامی این موارد سبب بافته شدن فرش ها با بالاترین کیفیت ممکن بود.
در دوران پهلوی شرکت فرش تاسیس شد و قوانینی برای بهبود شرایط کاری بافندگان وضع شد.
پس از پیروزی انقلاب فرش ایرانی تحولاتی عظیمی در جهات متفاوت داشته است.
از تحولات منفی می توان به گرانی ارز،تحریم های متعدد و محدودیت های صادرات ایران اشاره کرد که تمامی اینها باعث پیشی گرفتن رقبای فرش ایرانی مثل:مصر ،تونس، ترکیه، آذربایجان و… با کپی کردن نقش فرش های ایرانی شد.
تاکنون به علت استمرار شرایط ذکر شده فرش ایرانی هنوز نتوانسته است جایگاه پیشین خود را در بازار جهانی کسب کند.
امید است با برطرف شدن موانع تولید و صادرات باری دیگر بتوانیم با یاری یکدیگر فرش ایرانی را به جایگاه اول جهانی برسانیم.
نظرات شما