فرش پازیریک و تاریخچه آن

فرش پازیریک جنجالی ترین و مهم ترین بخش تاریخچه فرش دستبافت است. قالی پازیریک به عنوان قدیمی ترین فرش کشف شده توسط بشر از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا می تواند حقیقت پشت پرده هنر نساجی و قالی بافی را برملا کند و چشم اندازه معتبر و مستندی از تاریخچه فرش دستبافت به همگان بدهد.

فرش از مواد اولیه ای چون پشم، پنبه و ابریشم تشکیل شده است که همگی تجزیه پذیر هستند و با گذر قرن ها هیچ اثری از خود به جا نمی گذارند. به همین دلیل همواره تاریخچه مربوط به ریسندگی، نساجی، هنر بافت فرش و در نتیجه تاریخچه فرش دستبافت در هاله ای از ابهامات و فرضیه های متفاوت پنهان می ماند. در این مقاله ما اتفاقاتی را که منجر به کشف قالی پازیریک در کشور روسیه شد را مطالعه می کنیم و حاصل تحقیقات دانشمندان در خصوص فرش پازیریک و ویژگی های فرش پازیریک آشنا می شویم.

فرش پازیریک چیست؟

فرش پازیریک یا قالی پازیریک نامی است که دانشمندان و مورخان بر روی قدیمی ترین فرش کشف شده جهان گذاشته اند. فرش پازیریک در سال 1949 میلادی توسط پروفسور سرگی رودنکو، باسستان شناس اهل روسیه، در محل دره ی پازیریک کشف شد. دره ی پازیریک واقع در رشته کوه های آلتای کشور روسیه و شهر سیبری است و از این روی پازیریک نامیده شده است.

فرش دستبافت چگونه به وجود آمد؟ تاریخچه فرش دستبافت و فرش دستبافت ایرانی را در مقاله “تاریخچه فرش ایرانی” مطالعه کنید.

فرش پازیریک چگونه کشف شد؟

فرش پازیریک به صورت تصادفی طی حفاری یک قبرستان در جنوب سیبری در منطقه ای به نام پازیریک کشف شد. قالی پازیریک با مدفون شدن زیر برف و یخ، از تجزیه شدن و آسیب دیدن در امان مانده بود. قالی پازیریک در مقبره یکی از پادشاهان سکایی در حالی کشف شد که بر کف یک گاری پهن شده بود و بر روی آن جسد مومیایی شده یکی از فرمانروایان و گنجینه ای از آثار باستانی و عتیقه از جمله یک گلدان چوبی قرار داشت.

فرش پازیریک و یافته های حاصل از آن چه اهمیتی دارند؟

همانطور که پیشتر گفتیم فرش و قالی به علت تجزیه پذیر بودن پشم، ابریشم و پنبه تاریخ دقیقی از زمان پیدایش هنر و ریسندگی و بافندگی به مورخان نمی دادند و همه ی تاریخچه مربوط به فرش متعلق به روایات و مستندات مکتوب بود و هیچ نمونه فیزیکی از فرش های قدمت دار در دسترس نبود از این روی قدمت فرش و هنر فرش بافی حدود 1000 سال قبل پیش بینی می شد. یعنی اگر هنر فرش و فرش بافی پیش از به وجود آمدن خط و نوشتن هم پدید آمده بود هیچ نمونه فیزیکی که این حقیقت را بر ما برملا کند، باقی نمانده بود. با کشف قالی پازیریک حالا دانشمندان یک منبع تحقیقی فیزیکی و مستند داشتند تا برای بسیاری از فرضیات و سوالات خود، پاسخی درست داشته باشند. فرش پازیریک به عنوان قدیمی ترین فرش که از تجزیه و نابودی به واسطه یخ در امان مانده بود به نقطه عطف مهمی در تاریخچه فرش دستبافت تبدیل شد. تحقیقات بر روی پازیریک به دانشمندان کمک کرد شکل و میزان توسعه حرفه ریسندگی و بافندگی را در تمدن های چند هزار سال پیش را بدانند و بتوانند تاریخی واقعی تر با قدمتی بیشتر برای هنر فرش و فرش بافی پیش بینی کنند.

علاوه بر این موارد مطالعه تحلیلی قالی پازیریک به دانشمندان سر نخ هایی برای پیش بینی مبدا هنر فرش بافی جهان می دهد.

قصه پر فراز و نشیب فرش ایرانی را در مقاله “تاریخچه فرش ایرانی، بخش دوم” مطالعه کنید.

نقوش فرش پازیریک چیست؟

با دقت در تصاویر عکس های فرش پازیریک و تصاویر منتشر شده از قالی پازیریک نگاه کنید. بنظر شما این قالی متعلق به کدام فرهنگ و منطقه است؟ آیا فرش پازیریک متعلق به کشور روسیه و منطقه سیبری است؟ آیا پازیریک متعلق به یکی از کشورهای مغولستان، قزاقستان یا چین است؟ آیا پازیریک برای رسیدن به سیبری مسیر طولانی را طی کرده و متعلق به ایران است؟ پاسخ همه این سوالات در نقوش قالی پازیریک پنهان شده است. تصاویر روی قالی پازیریک عبارتند از:

• نقشمایه آهوهای در حال چرا کردن
• 14 نقش سوارکار
• 14 نقس ستوربان
• 24 نقش گوزن شاخدار
• 28 نقش اسب
• 123 نقش جانوران افسانه ای گریفین یا شیر دال، که جانوری خیالی با سر عقاب و بدنی به شکل شیر دارد.
• حاشیه ی گلدار
• 24 عدد قاب مربع شکل حاشیه های درونی
• نقش نیلوفر آبی که 62 بار تکرار شده است.

فرش عتیقه یا وینتیج چیست؟ در مقاله “فرش وینتیج” مطالعه کنید.

ویژگی و مشخصات فرش پازیریک چیست؟

• ابعاد فرش پازیریک 183 در 200 سانتی متر است.
• رجشمار فرش پازیریک معادل 42 گره در هر 7 سانتی متر است.
• فرش پازیریک از جنس پشم است.
• فرش پازیریک بافت ظریف و تکرار شونده دارد.
• فرش پازیریک از نظر الگو شناسی حامل چند فرهنگ متفاوت است.
• گره فرش پازیریک گره‌ی ترکی است .
• بافت حاشیه فرش پازیریک مشخصاً ایرانی است.
• رنگ زمینه‌ فرش پازیریک قرمز ترکمنی با مایه‌های آبی،زرد و سفید است.
• تصویر اسبی در فرش پازیریک تکرار شده که نشانه‌های کاملا ایرانی چون دم اسب ، نمد زیر زین و آرایش مرتب موهای سوارکار و نحوه پردازش ساز و برگ دارد.
• باقیمانده‌های ابریشم و طرحی از قو در تکه‌ دوزی روی فرش پازیریک وجود دارد که الهام گرفته از طرح‌های چینی است.
• در نقش فرش پازیریک از گلبرگ های آشوری استفاده شده است.
• تصویر گوزنی که در فرش پازیریک دیده می شود که به “ گوزن خالدار ایرانی” معروف است.

بررسی تحلیلی فرش پازیریک

قالی پازیریک اگرچه ابهامات زیادی را در خصوص فرش و هنر فرش بافی برای ما مشخص کرد اما همچنان محل بافت خود را از همگان پنهان کرد. برخی از مورخان و فرش شناسان چون دیوید آستروناخ، جیمز اوپی و روبینسون فرش پازیریک را متعلق به ایلات و عشایر آسیای مرکزی و فلات آناتولی نسبت داده اند. سیروس پرهام، پژوهشگر ایرانی، با تحقیقات علمی و تکیه بر نشانه هایی چون رعایت قرینگی در بافت، یکدستی بافت، هم خوانی نقش مایه ها، تعادل و ریتم اندازه های نقش مایه های متفاوت بافت قالی پازیریک را به یک جامعه ی متمدن شهری نزدیک می داند و احتمال بافته شدن پازیریک توسط ایل های کوچ را نزدیک به صفر پیش بینی می کند.

فرش تصویری شاهنامه که در تبریز بافته شده است در هر بخش از نقش خود قصه ای از هفت خوان رستم را روایت می کند. تصاویر و اطلاعات بیشتر فرش شاهنامه را در مقاله ” فرش شاهنامه و قصه هفت خان رستم” مطالعه کنید.

محل نگهداری فرش پازیریک کجاست؟

فرش پازیریک با قدمت پیش بینی شده سده چهارم و پنجم پیش از میلاد هم اکنون در موزه آرمیتاژ روسیه در شهر سن پترزبورگ نگهداری می شود.

فیلم مستند “زیبا، بافته اسرار” که با کارگردانی امیر ولی نژاد تهیه شده و درباره قالی پازیریک، قدیمی ترین فرش جهان و بازخوانی متن قالی پازیریک چون یک کتیبه به جای مانده از سده چهارم و پنجم پیش از میلاد است که اطلاعات و نگاه جالبی از قالی پازیریک و فلسفه حکمت به مخاطب می دهد.

موزه های فرش میزبان هزاران اثر ارزشمند هستند. با مطالعه مقاله های “موزه فرش آذربایجان” با نخستین موزه فرش جهان آشنا شوید و با مطالعه مقاله “ موزه فرش ایران” با این موزه و برخی از ارزشمندترین آثار موزه فرش ایران آشنا شوید.

قیمت فرش پازیریک چقدر است؟

بی شک نمی توان قیمتی بر ارزش قالی پازیریک گذاشت. قالی پازیریک قدیمی ترین و ارزشمندترین فرش کشف شده توسط بشر است که توانست به بسیاری از سوالات در خصوص قدمت صنعت و هنر ریسندگی و بافندگی پاسخی مستند دهد.

قصه و جریان جالب ماشینی شدن فرش ها را در مقاله “تاریخچه فرش ماشینی” بخوانید.