دستبافته های متنوع ایران در چند گروه طبقه بندی می شوند؟ برای شناخت دستبافته های متنوع عشایر ایران، باید به چه ویژگی هایی توجه کرد؟ جهت آشنایی با مفهوم دست بافت و دستبافته، ابتدا باید بدانیم دستبافته های رایج در میان بافندگان عشایر کدامند.
به محصولاتی مانند انواع قالی، گلیم، جاجیم، چنته، خورجین، جوال، نمکدان، مفرش ،گبه، روزینی و … دست بافته گفته می‌شود. منظور از دست بافته محصولی است که از طریق بافت تولید می شود و در این فرایند همه چیز به صورت دستی انجام می‌شود. برخی از دستبافته ها مانند قالی و گبه به صورت پرزدار بافته می شوند و برخی مانند گلیم بدون پرز هستند. اصالت و خلاقیت در نقش پردازی این دستبافته ها نمادی از قدرت عشایر در انتراع و به کار بردن مفهومی نقوش در عین سادگی می باشد.
نقوشی که به دست توانمند و هنرمند بافندگان عشایر به کمال رسیده و در مسیر تحول و شناخت موجب جهانی شدن این دستبافته ها گردیده است. از جمله ویژگی های بارز این دستبافته ها حالت هندسی و ذهنی بافت بودنشان است. نکته مهم دیگر این است که این بافته‌ها از الگوی خاصی پیروی نمی کنند و نظم خاصی ندارند. لذا هیچ کدام به دیگری شبیه نبوده و همین عامل موجب خاص بودن آن ها شده است. از مهم ترین این دستبافته ها عبارتند از :
گلیم، پوشش معروفی است که معمولا از جنس موی بز و گوسفند بافته می شود. طرح و نقش های موجود در گلیم های هر منطقه گویای فرهنگ، مذهب، اعتقادات و زندگی اجتماعی مردمان هر دیار است. انواع نقشمایه‌های هندسی، گیاهی، حیوانی، اشیاء و انسانی بر گلیم ها نقش می بندند که با انتزاع از محیط پیرامون و به صورت ذهنی باف شکل گرفته اند. همچنین گلیم ها با تکنیک های مختلفی بافته می شوند که عبارتند از:
گبه یا خرسک یکی از انواع زیراندازهایی است که پرزهای بلندی داشته و درشت بافت است. گبه ها عمدتا در ابعاد بزرگ بافته می شوند و تمام پشم هستند. گبه ها به صورت رایج طرح و نقش زیادی ندارند و اکثرا توسط عشایر و با الهام از طبیعت زندگی شان بافته می شوند. گبه ها اکثرا با پشم خودرنگ بافته می شوند و در برخی موارد نیز از الیاف پشمی که با رنگهای طبیعی رنگ شده، استفاده می شود.
خورجین در لغت نامه دهخدا به معنی دو کیسه است که از یک طرف به هم دوخته شده باشند. این دستبافته بیشتر بر پشت حیوانات قرار گرفته و آذوقه یا باری داخل آن گذاشته می شود. خورجین را بیشتر با نقشمایه های شکسته و هندسی و به صورت قرینه می بافند.
قالی یا کالین نوعی دستبافته می باشد که از الیاف پنبه، پشم و ابریشم بافته می شود. مهم ترین ویژگی قالی ها پرزدار و گره دار بودنشان می باشد. خاستگاه نخستین قالی در تاریخ را به هزارۀ پنجم پیش از میلاد و به کشف قالی پازیریک نسبت می دهند. گمانه ها و طرح و نقش این قالی نیز آن را به دورۀ هخامنشیان باز می گرداند.
زیلو نوعی زیرانداز و کفپوش است که با نخ پنبه بافته می شود. به علت خنکی پنبه، زیلو بیشتر در مناطق گرم، خشک و کویری استفاده می شود. زیلو شباهت زیادی با گلیم دارد؛ با این تفاوت که عمدۀ گلیم ها از جنس پشم هستند. بیشترین منطقۀ بافت زیلو استاد یزد، شهرستان میبد می باشد.
نوعی ساک، کیسه یا توبره است که جهت نگهداری وسایل مختلف خصوصا در میان عشایر رواج دارد. چنته ها ممکن است هم با تکنیک فرش و هم با تکنیک گلیم بافته شوند. از چنته برای نگهداری آیینه، قرآن، شانه و سایر وسایل استفاده می شود.
خرسک ها دستبافته های کوچکی هستند که در اندازه های کوچک و بیشتر توسط عشایر لر و قشقایی بافته می‌شود. خرسک ها معمولا پرزهای بلندی دارند و بلندی پرز آن ها گاه تا یک سانتی متر می رسد. دستبافته خرسک عمدتا تمام پشم است و رج شمار بسیار پایینی دارد؛ در نتیجه درشت بافت محسوب می شود.
علاوه بر متکاهای استوانه ای و تخت که در همه جا بافته می شود، عشایر از نوعی متکای دستبافت به نام پشتی استفاده می کنند که در رنگ، ابعاد و طرح های مختلف بافته می شود.
جاجیم دستبافته ای تمام پشم و تارنما می باشد. برای بافت جاجیم ابتدا بر روی زمین چله دوانی کرده و سپس چله ها بر روی دار تنظیم می شوند. نخ پود در جاجیم عامل استحکام و دوام بوده و نقشی در ایجاد طرح ندارد. به دیگر سخن در بافت جاجیم تارها (نخ های چله) عامل ایجاد نقشمایه هستند. پود مورد استفاده در جاجیم به هنگام عبور بر روی هر رج در میان تارهای رنگی پنهان شده و تأثیری بر ایجاد طرح و نقش ندارد. انواع جاجیم بر اساس مواد مصرفی عبارتند از:
ورنی که گاه به نام گلیم سوزنینیز خوانده می شود، گلیمی تک رو است که از نظر بافت حد واسط گلیم و قالی قرار می گیرد. هنر ورنی بافی، بیشتر توسط زنان منطقه اهر و ارس در آذربایجان شرقی بافته می شود. بافت ورنی به علت رجشمار بالا و ریز بودن بافت،علاوه بر نخ تار و پود، از نخ پود نازک نیز در بافت ورنی استفاده می شود. مشابه ورنی بافی، تکنیک بافت شیریکی پیچ است که در میان افشارهای ساکن در کرمان رواج دارد؛ اما از نظر طرح و نقش با یکیگر کاملا متفاوت هستند.
یکی از ابتدایی ترین زیراندازهای سنتی می باشد که با پشم تولید می شود. در نمدمالی عمل بافتن و گره زدن انجام نمی شود؛ بلکه با ایجاد فشار، رطوبت و گرما موجب در هم رفتن الیاف پشمی می شوند. دو خاصیت اصلی پشم یعنی ساختار دندانه ای و فلس مانندی که دارد و نیز کشش و خاصیت ارتجاعی اش موجب در هم تنیدن الیاف پشم و استحکام نمد بدون ایجاد گره می شود.
ششه درمه یا به اصطلاح دیگر شش درمه، بافته ای تخت است که با تکنیک پودکشی و ترکیبی از دو رنگ تیره و روشن بافته می شود. بر خلاف گلیم که طرح و نقش آن با استفاده از پودهای رنگی است، بافت ششه درمه کاملا تارنما می باشد و از هر رنگ پود هم که استفاده شود، تأثیری در رنگ و ظاهر دستبافته ندارد. بافت ششه درمه بیشتر در میان عشایر ایل قشقایی بافته می شود و شهرستان فیروزآباد در استان فارس نیز به عنوان شهر ملی تولید دستبافته ششه درمه شناخته شده است. دست‌بافته‌های عشایری شهرستان فیروزآباد با داشتن مشخصه‌های بسیار خاص نظیر ظرافت، خودکفایی در تولید و رنگرزی گیاهی شهرتی جهانی دارد. لذا دستبافته ششه درمه یک دستبافته دو رو می باشد که رنگ زمینه در دو طرف یکسان است، اما نقشمایه ها در دو سمت با هم متفاوت هستند.
سیاه چادرها یکی از دستبافته های ضروری و کاربردی عشایر هستند. از طریق بافت سیاه چادرها با موی بز، عشایر در برابر سرما و نفوذ آب باران از خود و خانواده محافظت می کنند. موی بز به دلیل استحکامی که دارد موجب محکم بافته شدن چادرها نیز می شود. این عامل عشایر را از باد و بوران نیز در امان نگه می دارد. زنان عشایر به دلیل محدودیتی که در اندازه دارهای زمینی خود دارند، سیاه چادرها را به چند (لت) تقسیم می کنند. لت نوارهایی است که جدا جدا بافته شده و بعد از جهت طولی به هم متصل می شود.
کارت بافی یکی از هنرهای دستی ایرانیان می باشد که پیشینه ای طولانی دارد. کارت بافی در استان های مختلف به نام های گوناگونی شناخته می شود. در استان قزوین به پن بافی، در خراسان و لرستان به مداخله بافی و در چهارمحال و بختیاری به وریس بافی شهرت دارد. امروزه کارت بافی در ایران، همچنان در میان عشایر لر، بختیاری و شاهسون متداول می باشد. کارت بافی در ایران به دلیل استفاده از پشم های مرغوب و دسترسی و ظرافتی که دارد تحول نیز یافته است. چنان که در بین بافت از نخ های فلزی نیز استفاده می شود. این بافته به دلیل ظرافت بالایی که دار در تزیین لباس های محلی زنان نیز استفاده می شود.
زنان عشایر مناطق مختلف به خصوص اقوام کرد، با استفاده از پشم گوسفندان به خلق فرش، گلیم و سایر دستبافته‌ها می پردازند. در میان این دستبافته ها، نوعی از گلیم وجود دارد که از عبور رطوبت و نم جلوگیری می‌کند. به همین دلیل عشایر برای نگهداری آرد و نان هایی که خود تهیه می کنند از این گلیم ها به عنوان سفره بهره می برند. لذا این دستبافته گلیمی به یکی از تولیدات بومی و محلی عشایر به خصوص کردها تبدیل شده و به گلیم سفره معروف است.
طناب یا مالبند نوعی نوار تسمه ای شکل است که در زندگی عشایری برای مصارف مختلف کاربردی و یا تزئینی استفاده می شود. این تسمه های منسوج، در اندازه های کوتاه و بلند تولید می شوند. نمونه های بلندتر برای تزئین چادر یا حمل بار و نمونه های کوتاه تر برای حمل اشیاء کوچک تر، تزئین لباس، آویز قفل و کلید و دور تا دور کوزه های آب مورد استفاده قرار می گیرد.
جوال، توبره یا توربا، یک نوع از کیسه های بزرگی است که به دست عشایر خلاق بافته می شود و کاربرد و مصارف گوناگونی دارد. در برخی از مواقع کیسه ها دارای یک بند از جنس خود هستند که بتوان آن ها را به دیوار آویزان کرد. جوال مانند خورجین به صورت جفت بافته می شود؛ با این تفاوت که دو لنگه آن الزاما به یک شکل نیست و ممکن از هم جدا باشد. عشایر لر و بختیار جوال ها را با آستر پشمی یکپارچه می بافند.
دستبافته نمکدان در میان عشایر از تقدس و جایگاه بالایی برخوردار است. عشایر برای نگهداری نمک های ریز و یا درشت خود از این دستبافته استفاده می کنند. به طور معمول روی این دستبافته به تکنیک قالی و پشت آن به تکنیک گلیم بافت تولید می شود. برای برخی نیز از داخل بافته آستر نخی نازکی در نظر گرفته می شود تا نمک از میان دستبافته بیرون نریزد. عشایر بختیاری ساکن چهارمحال و بختیاری در اصطلاح محلی به نمکدان، (تی وری یا تیوری) می گویند.
مفرش، رختخواب پیچ یا در زبان شیرازی خوابگاه دستبافته ای است که عشایر از آن برای نگهداری لحاف، بالشت و تشک های خود استفاده می کنند. گاهی نیز مفرش ها در قالب پشتی مورد استفاده قرار می گیرند و عشایر برای استراحت و تکیه دادن از خوابگاه ها استفاده می کنند. این دستبافته به شکل مکعب مستطیل و درب‌دار، شبیه به صندوق و چمدان بافته شده و حمل آن بر روی چارپایان نیز آسان می باشد.
نظرات شما